Математика: өлгөләр араһындағы айырма

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Sherbn (фекер алышыу | өлөш)
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
 
(7 ҡатнашыусының 25 аралыҡтағы өлгөһө күрһәтелмәгән)
1 юл: 1 юл:

[[Файл:Euclid.jpg|right|thumb|250px|<center>[[Евклид]]. Деталь «Афинской школы» [[Рафаэль Санти|Рафаэля]]</center>]]
[[Файл:Euclid.jpg|right|thumb|250px|<center>[[Евклид]]. Деталь «Афинской школы» [[Рафаэль Санти|Рафаэля]]</center>]]
'''Математика''' — ({{lang-grc|μᾰθημᾰτικά}}<ref>{{Cite web|url=http://www.classes.ru/all-greek/dictionary-greek-russian-old-term-39609.htm|title=μαθηματικα, μαθηματικα перевод|publisher=www.classes.ru|accessdate=2017-09-20}}</ref> < {{lang-grc2|μάθημα}} «изучение; наука»)[[һандар]], структуралар, арауыҡтар һәм әүерелдереүҙәрҙе өйрәнгән [[фән]]. Тәүге осорҙа математика иҫәп, иҫәпләү, үлсәү өсөн, шулай уҡ дедуктив фекерләү һәм абстракциялар ярҙамында физик объекттарҙың формаларын һәм хәрәкәттәрен өйрәнеү өсөн ҡулланылған.
'''Математика''' ({{lang-grc|μᾰθημᾰτικά}}<ref>{{Cite web|url=http://www.classes.ru/all-greek/dictionary-greek-russian-old-term-39609.htm|title=μαθηματικα, μαθηματικα перевод|publisher=www.classes.ru|accessdate=2017-09-20}}</ref> < {{lang-grc2|μάθημα}} «өйрәнеү; фән»)[[һандар]], структуралар, арауыҡтар һәм әүерелдереүҙәрҙе өйрәнгән [[фән]]. Тәүге осорҙа математика иҫәп, иҫәпләү, үлсәү өсөн, шулай уҡ дедуктив фекерләү һәм абстракциялар ярҙамында физик объекттарҙың формаларын һәм хәрәкәттәрен өйрәнеү өсөн ҡулланылған.

Математика формаль аралашыу телен тәҡдим итә, ул математика белеменең асылын уңышлы төшөндөрөү өсөн файҙаланыла. Шуға күрә математика — [[Тәбиғи фәндәр|тәбиғи фәндәрҙе]] өйрәнеү өсөн, проектлау һәм [[иҡтисад]] өсөн мөһим һәм кәрәкле сара булып тора.

== Этимологияһы ==
«Математика» һүҙе {{lang-grc|μάθημα}} һүҙенән сыҡҡан, был «өйрәнеү», «ғилем»(''изучение'', ''знание'', ''наука'') тигәнде аңлата, һәм {{lang-grc|μαθηματικός}}, башта «аңлап барыусы», «өлгөрөүсе» (''восприимчивый, успевающий'')<ref>{{Cite web|url=http://slovarus.info/grk.php|title=Большой древнегреческий словарь (αω)|publisher=slovarus.info|accessdate=2017-09-20}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130131222613/http://www.slovarus.info/grk.php |date=2013-01-31 }}</ref>, һуңыраҡ «өйрәнергә тейешле» (''относящийся к изучению''), тағы ла бер аҙ ваҡыттан «математикаға ҡараған» (''относящийся к математике''). Мәҫәлән , {{polytonic|μαθηματικὴ τέχνη}}, [[латин]] телендә ''ars mathematica''— «математика сәнғәте» (''искусство математики''). Хәҙерге мәғәнәлә был термин ({{lang-grc|μᾰθημᾰτικά}}) («математика») [[Аристотель]] (беҙҙең быуатҡа тиклемге IV быуат) хеҙмәттәрендә үк осрай. [[Фасмер, Макс|Фасмер]] фекеренсә рус теленә {{lang-pl|matematyka}}, йәки {{lang-lat|mathematica}} аша килә<ref>{{Cite web|url=http://www.classes.ru/all-russian/russian-dictionary-Vasmer-term-7485.htm|publisher=classes.ru|accessdate=2017-09-20|title=Математика}}</ref>.

[[Урыҫ телендә]] «математика» йәғи «маѳематика» XVII быуаттан башлап, мәҫәлән, Николай Спафарийҙың «Книга избранной вкратце о девяти мусах и о седмих свободных художествах» (1672 йыл) китабында осрай<ref>{{книга|ответственный=Гл. ред. [[Филин, Федот Петрович|Ф. П. Филин]]|заглавие=Словарь русского языка XI—XVII вв. Выпуск 9|место=М.|издательство=[[Наука (издательство)|Наука]]|год=1982|страницы=41}}</ref>

== Математика фәне бүлектәре ==
{{main|Математика фәне бүлектәре}}
1. Математика уҡытыу дисциплинаһы булараҡ [[Россия|Рәсәй Федерация]]һында урта мәктәптә өйрәнелгән һәм дисциплиналар буйынса барлыҡҡа килгән [[элементар математика|элементар математикаға]] бүленә:
* [[арифметика]]
* [[элементар алгебра]]
* [[Евклид геометрияһы|элементар геометрия]]: [[:ru:Планиметрия|планиметрия]] һәм [[стереометрия]]
* Элементар функциялар теорияһы һәм анализ башланғыстары.
Һәм [[юғары математика]] математика факультетынан башҡа вуздарҙа белгестәр әҙерләү фәне. Юғары математика составына белем алыу йүнәлешенә ҡарап төрлө бүлектәр инә.

Математика белгестәре әҙерләү программаһына ингән бүлектәр<ref>Государственный образовательный стандарт высшего профессионального образования. Специальность 01.01.00. «Математика». Квалификация — Математик. Москва, 2000 (Составлено под руководством [[Лупанов, Олег Борисович|О. Б. Лупанова]])</ref> :
* [[Математик анализ]]
* [[Алгебра]]
* [[Аналитик геометрия]]
* [[Һыҙыҡлы алгебра]] һәм [[геометрия]]
* [[Дискрет математика]]
* [[Математик логика]]
* [[Дифференциаль тигеҙләмәләр]]
* [[Дифференциаль геометрия]]
* [[Топология]]
* [[Функциональ анализ]] һәм [[интеграль тигеҙләмәләр]]
* [[Комплекслы үҙгәреүсән функциялары теорияһы]]
* [[Айырым сығарылмалы тигеҙләмәләр]] (был курс урынына физиктарға [[математик физика]] ысулдарын уҡыйҙар)
* [[Ихтималлыҡ теорияһы]]
* [[Математик статистика]]
* [[Осраҡлы процесстар теорияһы]]
* [[Вариацион иҫәпләүҙәр]] һәм [[оптималләштереү ысулдары]]
* Иҫәпләү ысулдары, йәғни [[һан ысулдары]]
* [[Һандар теорияһы]]

2. Рәсәй Федерацияһының мәғариф һәм фән министрлығы раҫлаған ''фәнни хеҙмәткәр белгестәр'' өсөн математика<ref>[https://web.archive.org/web/20111127142124/http://vak.ed.gov.ru/common/img/uploaded/files/vak/norm_doc/2010/Prilozhenie_k_prikazu_N59_ot_25.02.2009.doc Номенклатура специальностей научных работников], утверждённая приказом Минобрнауки России от 25.02.2009 № 59</ref> түбәндәге бүлектәр буйынса билдәләнә:
* [[Вещественный анализ|Ысын]], комплекслы һәм [[функциональ анализ]]
* Дифференциаль тигеҙләмәләр, [[динамик системалар]] һәм [[оптималь тигеҙләмә]]
* [[Математик физика]]
* [[Геометрия]] һәм [[топология]]
* [[Ихтималлыҡ теорияһы]] һәм [[математик статистика]]
* [[Математик логика]], [[алгебра]] һәм [[һандар теорияһы]]
* [[Иҫәпләү математикаһы]]
* [[Дискрет математика]] һәм математик [[кибернетика]]

3. ''Фәнни эштәрҙе системалаштырыу'' өсөн «Математика» бүлеге бар<ref>[http://www.teacode.com/online/udc/51/51.html УДК 51 Математика]</ref> [[:ru:Универсальная_десятичная_классификация|универсаль ун классификация]] (УДК).

4. АҠШ математиктары йәмғиәте ([http://www.ams.org/home/page AMS]) математика бүлектәрен классификациялау буйынса үҙ стандартын булдырҙы. Уның атамаһы [http://www.ams.org/mathscinet/msc/msc2010.html Mathematics Subject Classification]. Был стандарт яңыртылып тора. Әлеге ваҡыттағы версия — [http://www.ams.org/mathscinet/msc/msc2010.html MSC 2010]. Элекке версия — [http://www.ams.org/mathscinet/msc/msc.html MSC 2000].

== Иҫкәрмәләр ==

{{иҫкәрмәләр|2}}

== Әҙәбиәт ==


; Энциклопедиялар
Математика формаль аралашыу теле тәҡдим итә, ул математика белеменең асылын уңышлы төшөндөрөү өсөн файҙалана. Шуға күрә математика — [[тәбиғи фәндәр]] өйрәнеү өсөн, проектлау һәм [[иҡтисад]] өсөн мөһим һәм кәрәкле сара булып тора.
* {{ВТ-ЭСБЕ|Математика}}
* {{ВТ-ЭСБЕ|Россия/Русская наука/Математика}}
* Математическая энциклопедия : в 5 т. / гл. ред. И. М. Виноградов. — {{М.}} : Советская энциклопедия, 1977—85. — (Энциклопедии. Словари. Справочники).
:: Т. 1 : А — Г. — 1977. — 1152 стлб. : ил.
:: Т. 2 : Д — К. — 1979. — 1104 стлб. : ил.
:: Т. 3 : К — О. — 1982. — 1184 стлб. : ил.
:: Т. 4 : О — С. — 1984. — 1216 стлб. : ил.
:: Т. 5 : С — Я. — 1985. — 1248 стлб. : ил.
* {{Книга|автор=Кондаков Н. И.|заглавие=Логический словарь-справочник|ответственный=|издание=|место=М.|издательство=Наука|год=1975|страницы=|страниц=|isbn=|isbn2=}}
* [http://dz-srv1.sub.uni-goettingen.de/sub/digbib/loader?did=D183743 Энциклопедия математических наук и их приложений]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{ref-de}} 1899—1934 гг. (крупнейший обзор литературы XIX века)


; Белешмәләр
[[Алгебра]]
* {{Книга|автор=А. А. Адамов, А. П. Вилижанин, Н. М. Гюнтер, А. Н. Захаров, В. М. Мелиоранский, В. Ф. Точинский, Я. В. Успенский|заглавие=Сборник задач по высшей математике преподавателей Института Инженеров Путей Сообщения|ответственный=|издание=|место=СПб.|издательство=|год=1912|страницы=|страниц=|isbn=|isbn2=}}
* {{Книга|автор=[[Шахно, Константин Устинович|Шахно К. У.]]|заглавие=Справочник по элементарной математике|ответственный=|издание=|место=Л.|издательство=|год=1955|страницы=|страниц=|isbn=|isbn2=}}
* {{Книга|автор=Г. Корн, Т. Корн|заглавие=Справочник по математике для научных работников и инженеров|ссылка=http://eqworld.ipmnet.ru/ru/library/books/Korn1973ru.djvu|ответственный=|издание=|место=М.|издательство=|год=1973|страницы=|страниц=|isbn=|isbn2=}}


; Китаптар
[[Хаос теорияһы]]
* {{книга|автор=[[Клайн, Морис|Клайн М.]]|заглавие=Математика. Утрата определённости|ссылка=http://djvu.504.com1.ru:8019/WWW/673fd31efac2253c4781be62fb9ba2fc.djvu|ответственный=|издание=|место=М.|издательство=Мир|год=1984|страницы=|страниц=|isbn=|isbn2=}}
* {{книга |автор=[[Клайн, Морис|Клайн М.]] |заглавие=Математика. Поиск истины
|ссылка=http://www.117.mhost.ru/books/science/matem_poisk_istini.zip
|издательство=Мир |место=М. |год=1988 |страниц=295 |ref=Клайн М. Математика. Поиск истины }}
* {{Книга|автор=Клейн Ф.|заглавие=Элементарная математика с точки зрения высшей|ответственный=|издание=|место=|издательство=|год=|страницы=|страниц=|isbn=|isbn2=}}
:* {{Книга|автор=|заглавие=Том I. Арифметика. Алгебра. Анализ|ссылка=http://ilib.mccme.ru/djvu/klejn-1.htm|ответственный=|издание=|место=М.|издательство=Наука|год=1987|страницы=|страниц=432|isbn=|isbn2=}}
:* {{Книга|автор=|заглавие=Том II. Геометрия|ссылка=http://ilib.mccme.ru/djvu/klejn-2.htm|ответственный=|издание=|место=М.|издательство=Наука|год=1987|страницы=|страниц=416|isbn=|isbn2=}}
* {{Книга|автор=[[Курант, Рихард|Р. Курант]], Г. Роббинс|заглавие=Что такое математика?|ссылка=http://www.mccme.ru/free-books/pdf/kurant.htm|ответственный=|издание=3-e изд., испр. и доп.|место=М.|издательство=|год=2001|страницы=|страниц=568|isbn=|isbn2=}}
* {{книга |автор= Писаревский Б. М., Харин В. Т. |заглавие = О математике, математиках и не только
|место= М. |издательство = Бином. Лаборатория знаний |год= 2012 |страниц = 302 }}
* {{Книга|автор=[[Пуанкаре, Анри|Пуанкаре А.]]|заглавие=Наука и метод|оригинал=Science et methode|ссылка=http://sokolwlad.narod.ru/france/texts/philosophy/poin00.html|ответственный=|издание=|место=|издательство=|год=|страницы=|страниц=|isbn=|isbn2=}}{{ref-ru}}{{ref-fr}}


; [[Популяризация науки#Математика|Занимательная математика]]
[[Коллинеар векторҙар]]
* {{Книга|автор=Бобров С. П.|заглавие=Волшебный двурог|ссылка=http://www.math.ru/lib/book/djvu/dvurog.djvu|ответственный=|издание=|место=М.|издательство=Детская литература|год=1967|страницы=|страниц=496|isbn=|isbn2=}}
{{Ҡалып:Фән}}
* {{Книга|автор=Дьюдени Г. Э.|заглавие=Кентерберийские головоломки; 200 знаменитых головоломок мира; Пятьсот двадцать головоломок|ответственный=|издание=|место=|издательство=|год=|страницы=|страниц=|isbn=|isbn2=}}
* {{Книга|автор=[[Льюис Кэрролл|Кэррол Л.]]|заглавие=История с узелками; Логическая игра|ответственный=|издание=|место=|издательство=|год=|страницы=|страниц=|isbn=|isbn2=}}
* {{Книга|автор=Таунсенд Чарлз Барри|заглавие=Звёздные головоломки; Самые весёлые головоломки; Самые трудные головоломки из старинных журналов|ответственный=|издание=|место=|издательство=|год=|страницы=|страниц=|isbn=|isbn2=}}
* {{Книга|автор=Перельман Я. И.|заглавие=Занимательная математика|ответственный=|издание=|место=|издательство=|год=|страницы=|страниц=|isbn=|isbn2=}}


[[Категория:Математика|*]]
[[Категория:Математика]]
[[Категория:Формаль фәндәр]]

10:06, 8 ноябрь 2022, ағымдағы өлгө

Евклид. Деталь «Афинской школы» Рафаэля

Математика (бор. грек. μᾰθημᾰτικά[1] < μάθημα «өйрәнеү; фән») — һандар, структуралар, арауыҡтар һәм әүерелдереүҙәрҙе өйрәнгән фән. Тәүге осорҙа математика иҫәп, иҫәпләү, үлсәү өсөн, шулай уҡ дедуктив фекерләү һәм абстракциялар ярҙамында физик объекттарҙың формаларын һәм хәрәкәттәрен өйрәнеү өсөн ҡулланылған.

Математика формаль аралашыу телен тәҡдим итә, ул математика белеменең асылын уңышлы төшөндөрөү өсөн файҙаланыла. Шуға күрә математика — тәбиғи фәндәрҙе өйрәнеү өсөн, проектлау һәм иҡтисад өсөн мөһим һәм кәрәкле сара булып тора.

Этимологияһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

«Математика» һүҙе бор. грек. μάθημα һүҙенән сыҡҡан, был «өйрәнеү», «ғилем»(изучение, знание, наука) тигәнде аңлата, һәм бор. грек. μαθηματικός, башта «аңлап барыусы», «өлгөрөүсе» (восприимчивый, успевающий)[2], һуңыраҡ «өйрәнергә тейешле» (относящийся к изучению), тағы ла бер аҙ ваҡыттан «математикаға ҡараған» (относящийся к математике). Мәҫәлән , μαθηματικὴ τέχνη, латин телендә ars mathematica— «математика сәнғәте» (искусство математики). Хәҙерге мәғәнәлә был термин (бор. грек. μᾰθημᾰτικά) («математика») Аристотель (беҙҙең быуатҡа тиклемге IV быуат) хеҙмәттәрендә үк осрай. Фасмер фекеренсә рус теленә пол. matematyka, йәки лат. mathematica аша килә[3].

Урыҫ телендә «математика» йәғи «маѳематика» XVII быуаттан башлап, мәҫәлән, Николай Спафарийҙың «Книга избранной вкратце о девяти мусах и о седмих свободных художествах» (1672 йыл) китабында осрай[4]

Математика фәне бүлектәре[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

1. Математика уҡытыу дисциплинаһы булараҡ Рәсәй Федерацияһында урта мәктәптә өйрәнелгән һәм дисциплиналар буйынса барлыҡҡа килгән элементар математикаға бүленә:

Һәм юғары математика математика факультетынан башҡа вуздарҙа белгестәр әҙерләү фәне. Юғары математика составына белем алыу йүнәлешенә ҡарап төрлө бүлектәр инә.

Математика белгестәре әҙерләү программаһына ингән бүлектәр[5] :

2. Рәсәй Федерацияһының мәғариф һәм фән министрлығы раҫлаған фәнни хеҙмәткәр белгестәр өсөн математика[6] түбәндәге бүлектәр буйынса билдәләнә:

3. Фәнни эштәрҙе системалаштырыу өсөн «Математика» бүлеге бар[7] универсаль ун классификация (УДК).

4. АҠШ математиктары йәмғиәте (AMS) математика бүлектәрен классификациялау буйынса үҙ стандартын булдырҙы. Уның атамаһы Mathematics Subject Classification. Был стандарт яңыртылып тора. Әлеге ваҡыттағы версия — MSC 2010. Элекке версия — MSC 2000.

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  1. μαθηματικα, μαθηματικα перевод. www.classes.ru. Дата обращения: 20 сентябрь 2017.
  2. Большой древнегреческий словарь (αω). slovarus.info. Дата обращения: 20 сентябрь 2017. 2013 йыл 31 ғинуар архивланған.
  3. Математика. classes.ru. Дата обращения: 20 сентябрь 2017.
  4. Словарь русского языка XI—XVII вв. Выпуск 9 / Гл. ред. Ф. П. Филин. — М.: Наука, 1982. — С. 41.
  5. Государственный образовательный стандарт высшего профессионального образования. Специальность 01.01.00. «Математика». Квалификация — Математик. Москва, 2000 (Составлено под руководством О. Б. Лупанова)
  6. Номенклатура специальностей научных работников, утверждённая приказом Минобрнауки России от 25.02.2009 № 59
  7. УДК 51 Математика

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Энциклопедиялар
Т. 1 : А — Г. — 1977. — 1152 стлб. : ил.
Т. 2 : Д — К. — 1979. — 1104 стлб. : ил.
Т. 3 : К — О. — 1982. — 1184 стлб. : ил.
Т. 4 : О — С. — 1984. — 1216 стлб. : ил.
Т. 5 : С — Я. — 1985. — 1248 стлб. : ил.
Белешмәләр
  • А. А. Адамов, А. П. Вилижанин, Н. М. Гюнтер, А. Н. Захаров, В. М. Мелиоранский, В. Ф. Точинский, Я. В. Успенский. Сборник задач по высшей математике преподавателей Института Инженеров Путей Сообщения. — СПб., 1912.
  • Шахно К. У. Справочник по элементарной математике. — Л., 1955.
  • Г. Корн, Т. Корн. Справочник по математике для научных работников и инженеров. — М., 1973.
Китаптар
Занимательная математика
  • Бобров С. П. Волшебный двурог. — М.: Детская литература, 1967. — 496 с.
  • Дьюдени Г. Э. Кентерберийские головоломки; 200 знаменитых головоломок мира; Пятьсот двадцать головоломок.
  • Кэррол Л. История с узелками; Логическая игра.
  • Таунсенд Чарлз Барри. Звёздные головоломки; Самые весёлые головоломки; Самые трудные головоломки из старинных журналов.
  • Перельман Я. И. Занимательная математика.