Ямғыр битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

== Яуым-төшөмдөң бүленеше ==
Ямғырҙарҙың һәм яуым-төшөмдөң [[Ер йөҙө]] һәм йыл миҙгелдәре буйынса бүленеүе бик мөһим климатик әһәмиәткә эйә.

=== Төбәктәр буйынса ===
[[Һил, тып-тын|Елһеҙ һыҙатта]] [[пассат]]тар килтергән йылы һәм парға бай һауаның өҫкә күтәрелеүе һөҙөмтәһендә океан өҫтәрендә йыл әйләнәһенә ярайһы уҡ күп миҡдарҙа ямғыр яуа. [[Атлантик океан]] өҫтөнән елһеҙ һыҙат (экваториаль ямғырҙар өлкәһе) йыл буйы көньяҡ киңлектең 5° һәм төньяҡ киңлектең 12° [[Параллель|параллелдәре]] араһында әле төньяҡҡа, әле көньяҡҡа хәрәкәт итә. Бында йылдың күп өлөшөндә ямғырҙар көндөҙ яуа, ә төнөн күк йөҙө асыла. Яуым-төшөмдөң иң күп яуыуы бында түгел, ә дымлы елдәргә перпендикуляр булып ҡаршы торған тау һырттарында күҙәтелә. Миҫал итеп [[Бенгаль ҡултығы]]нан төньяҡҡа табан [[Кхаси (тауҙар)|Кхаси]] тауҙарының көньяҡ һырты [[Черапунджи]]ны атап үтергә була. Бында алты ай буйына (апрелдән сентябргә тиклем) көньяҡ-көнбайыш [[муссон]]дар иҫә; ул [[Һинд океаны]]нан килә, үтә юғары температурала, һыу парҙарына үтә бай була, ә дымлы һәм эҫе һаҙлыҡлы тигеҙлектән үткәндә тағы ла күберәк дым туплай. Тау һырттарына бер аҙ күтәрелгәс, ул яуым-төшөм булып яуа башлай. Черапунджила йыл һайын (йәғни алты йылы айҙа), уртаса 11 777 мм ямғыр яуа<ref name=klimat>[http://www.klimadiagramme.de/Asien/cherrapunji.html Климатограмма. Черапунджи]{{ref-de}}</ref>. Кхаси тауҙарынан тыш тағы ла түбәндәгеләрҙе ямғырлы урындар тип атап үтергә була: [[Һиндостан]]дың көньяғындағы [[Малабар яры]] (ярҙа йыл һайын 3000 мм яуым-төшөм, тау һыртында — 6000-дән ашыу мм яуым-төшөм), [[Амазонка]] тигеҙлектәре, [[Үҙәк Америка]]ның бер өлөшө, [[Зонд утрауҙары|Зонд]] һәм [[Молукку]] утрауҙары (1500-ҙән ашыу мм).

Урта киңлектәрҙәге бик ямғырлы төбәктәр — [[Ҡытай]]ҙың күп өлөшө һәм [[Япония]] тотош. Яуым-төшөм бик аҙ миҡдарҙа яуған урындар: [[Сахара]], [[Калахари]], [[Ғәрәбстан]], [[Иран]]дың күп өлөшө, [[Арал-Каспий уйһыулығы]], Азия ҡалҡыулығының күп өлөшө, эске [[Австралия]], [[Төньяҡ Америка|Төньяҡ]] һәм [[Көньяҡ Америка]]ның көнбайыштағы ҡалҡыулыҡтары, [[төньяҡ ярымшар]]ҙың юғары киңлектәре, океандарҙағы пассаттар. Бының сәбәптәре төрлө; мәҫәлән, Сахарала һәм Арал-Каспий уйһыулығында йылдың күп өлөшөндә төньяҡтан иҫкән елдәр көньяҡҡа хәрәкәт итеү барышында ҡуйыра бара һәм шуға ла бик ҡоро; бында барометрик минимумдар бик һирәк була, булған осраҡта ла һауа бик ҡоро булыу сәбәпле, мул яуым-төшөм күҙәтелмәй. Азия ҡалҡыулығы елдәр килтергән дымды үҙенә йыйып торған тауҙар менән уратып алынған, эскә ҡоро елдәр генә үтә ала. [[Пассат]]тар эҫе илдәргә табан хәрәкәт иткәндә әкренләп йылына, ә океандар аша үткәндә бер аҙ парҙы үҙенә һеңдерә, ләкин етерлек кимәлдә булмағанға күрә, улар барыбер ҡоро булып ҡала. Бында ямғырҙар [[Тропик циклон|дауылдар]] үткәндә генә яуа, өҫтәүенә был мәлдә ҡот осҡос ҡойма ямғырҙар яуа.

[[Файл:MeanMonthlyP.gif|thumb|right|340px|<center>Донъяның төрлө төбәгендә яуым-төшөмдөң бүленеше]]
Уртаса киңлектәрҙә яуым-төшөмдөң бүленеше, нигеҙҙә, [[циклон]]дар һәм [[антициклон]]дарҙың (барометрик минимумдар һәм максимумдар) хәрәкәт итеү йүнәлешенә һәм ҡабатланыуына бәйле. Бынан тыш тау һырттары ла ҡоролоҡҡа һәм һыу бүленешенә йоғонто яһай. Европала ямғырлы өлкәләрҙе ғәҙәттә циклон төрлө яҡлап уратып алына. Үтә мул яуым-төшөм циклон янында булмай, ә уның сиктәрендә генә күҙәтелә.

=== Рәсәйҙә ===
[[Рәсәй]]гә яуым-төшөмдө, башлыса, [[Кесе Азия]]нан, [[Урта диңгеҙ|Урта]], [[Ҡара диңгеҙ]]ҙәрҙән, бер аҙ — [[Атлантика|Төньяҡ Атлантиканан]] килгән циклондар алып килә. Ил буйынса яуым-төшөм тигеҙ таралмай, иң ҙур контраст [[Кавказ тауҙары]]ның төрлө тарафында күҙәтелә: яуым-төшөмдөң йыллыҡ миҡдары Ҡара диңгеҙҙең көнсығыш яр буйҙарына һәм [[Кавказ]]ға (2000 мм-нан ашыу) тура килә, ә [[Каспий диңгеҙе]]нең төньяҡ яр буйҙарында яуым-төшөм бик һирәк була (йылына 200 мм).

Рәсәйҙең төньяҡ-көнбайыш Европа өлөшөндә лә яуым-төшөм мул — атап әйткәндә, [[Санкт-Петербург]]та. Ундағы климатҡа Төньяҡ Атлантиканың дымлы [[Һауа массаһы|һауа массалары]] йоғонто яһай. [[Воркута]] районында яуым-төшөм күп, унда Атлантиканың дымлы һауа массалары [[Поляр Урал]]дың көнбайыш битләүҙәрендә һалҡын арктик масса менән ҡушыла. [[Алтай тауҙары]]ның төньяҡ-көнбайыш битләүҙәрендә һәм [[Салаир һырты]] буйлап яуым-төшөм бик күп була.

[[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәй]]ҙә [[Алыҫ Көнсығышы|Алыҫ Көнсығыш]]та [[Сахалин]]да һәм [[Курил утрауҙары]]нда яуым-төшөм мул яуа.

Рәсәйҙең [[Ҡалмыҡстан]]дан алып [[Алтай край]]ының [[Ҡулынды тигеҙлеге]]нә тиклемге көньяҡ дала зонаһында яуым-төшөм бик аҙ. Был өлкәләр Атлантика һауа массаһының килеүе өсөн асыҡ булһа ла тигеҙлек рельефы яуым-төшөмдө тотоп ҡалыу өсөн шарттар тыуҙыра алмай. Алтай һәм Салаир һыртынан көнсығышҡа табан да яуым-төшөм аҙ, сәбәбе — дымлы һауа массаларының бында тиклем килеп етмәүе.

Алыҫ Көнсығышта яуым-төшөмдөң аҙлығы ҡоро ерҙең [[Тымыҡ океан|Тихого океандан]] көнбайышҡа табан урынлашыуына бәйле, һәм һауа массаларын дөйөм [[Атмосфера циркуляцияһы]] ярҙамында бер урындан икенсе урынға күсереү мөмкин түгел. Бында яуым-төшөм муссондар менән генә килә.
  
[[Төньяҡ Боҙло океан]] ярҙарында һәм утрауҙарында ла яуым-төшөм миҡдары бик аҙ, сөнки бында һауа массаһында һалҡын һыу пары бик аҙ.

=== Йыл миҙгеленә ҡарап ===
Ерҙәге яуым-төшөм, тотош алғанда, йыл әйләнәһенә тигеҙ итеп бүленмәгән. Муссондар өлкәләре лә (Көньяҡ Азия, Көнсығыш Азия, Африка һәм Австралия) шулай урынлашҡан. Унда һыуыҡ айҙарҙа ҡоро елдәр иҫә, һәм яуым-төшөм бөтөнләй булмай, йәки бер аҙ ғына яуа; ә бына йылы айҙар киреһенсә ямғырлы була. Уртаса киңлектең көньяғындағы ([[Субтропиктар|субтропик илдәр]]) шундайҙарға ҡарай, уларҙа йәйен ҡоро, ә ҡыш, йәй һәм көҙ көндәре ямырлы була. Был һауаның төньяҡтан пассаттарҙың поляр сиктәрендә урынлашҡан юғары атмосфера баҫымы өлкәләренән көньяҡҡа табан хәрәкәт итеүенә бәйле. Көньяҡта был һыҙат [[Месопотамия]], [[Иран]], [[Кавказ аръяғы]]ның көнсығышы һәм [[Үҙәк Азия|Үҙәк Азииның]] уйһыуыраҡ урындарын үҙ эсенә ала.

Уртаса киңлектәрҙә йыл миҙгеленә ҡарап яуым-төшөмдөң бүленеше бөтөнләй һиҙелмәй. Иң күп яуым-төшөм Европаға тура килә: [[Норвегия]]ла — сентябрь—декабрҙә, [[Шотландия]]ла һәма [[Фарер утрауҙары]]нда — декабре—ғинуарҙа, [[Швеция]]ла — августа,[[Дания|Даниила]] — август—сентябрҙә, [[Нидерланд]]та һәм төньяҡ [[Германия]]ла — августа, урта һәм көньяҡ Германияла — июнь—августа, [[Бельгия]]ла — сентябрҙә, көнбайыш һәм төньяҡ [[Франция]]ла — октябрь-ноябрҙә, көньяҡ Францияла һәм [[Италия]]ның күп өлөшөндә — октябрҙә, урта һәм көнсығыш Европала — йәй, төньяҡ [[Швейцария]]ла — августа, [[Австрия]]ла, [[Венгрия]]ла һәм [[Чехия]]ла — июндә, в западной и южной частях [[Пиреней ярымутрауы]]нда — ҡыш, эске яҫы таулыҡта — көҙ һәм яҙ, [[Балкан ярымутрауы]]нда — ҡыш һәм көҙ.

Дөйөм алғанда Рәсәйҙә уртаса климатҡа хас булғанса яуым-төшөм йәйгеһен күп була: иң ямғырлы ай — [[июнь]]. Әммә Алыҫ Көнсығышта, муссон климамына бәйле, яуым-төшөм көҙ айҙарына тура килә, ә [[Кавказдың Ҡара диңгеҙ буйы]]нда — ҡыш һәм яҙға.