Mali-en iturria ikusi

=== Maliko Errepublika ===
[[1959]]an, Mali (orduan Sudango Errepublika izena zuena), [[Senegal]], [[Dahomey]] eta [[Volta Garaia]] batu ziren [[Maliko Federazioa]] osatzeko eta [[1960]]ko [[ekainaren 20]]an independentzia lortu zuten. Abuztuan, politika ikuspegi desberdinak zituztela eta, desegin zen Federazioa. Irailaren 22an, Sudango Batasuna alderdiaren batzar berezi batek Sudanen baldintzarik gabeko independentzia onartu zuen aho batez; harrezkero Maliko Errepublika izena du. Errepublikak Txinako sozialismo marxista hartu zuen eredu, eta aurreneko presidentea [[Modibo Keïta]] izan zen.

[[Fitxategi:Moussa_Traoré_(1989).jpg|thumb|ezkerrera|250px|<small>[[Moussa Traoré]] presidentea 1989an</small>]]
Sudango Batasuna alderdiko buruzagi batzuen jokabide politikoa ontzat hartu ez zutenez gero, [[1968]]an [[Moussa Traoré]] buru zuen ofizial talde batek [[estatu-kolpe]]a eman zuen, eta Modibo Keïta atxilotu eta espetxeratu zuten. Nazio Askapenerako Batzorde Militarra sortu zen. Era horretan diktadura ezarri zen Malin, [[1991]] arte iraun zuena. Erregimenak harremanak sendotu zituen nazio kapitalistekin, Sudango Batasuna alderdia legez kanpo utzi eta konstituzioa indargabetu zuen. Traoré lehendakari izendatu zuten, eta [[1969]]an lehen ministro kargua ere hartu zuen. [[1974]]an, konstituzio berria onartu zen, militarrek osatutako erregimenari jarraipena emateko asmoz, eta [[1979]]az geroztik Maliko Herriaren Batasun Demokratikoa izan zen herrialdeko legezko alderdi politiko bakarra.

Herrialdeak lehorte eta gosete handiak pairatu zituen, [[1968]]tik [[1974]]ra eta [[1983]]tik [[1985]]era. [[1980]]tik aurrera, gobernuaren xede nagusia lehorteak eragindako hondamendiari aurre egitea izan zen. 1983an Maliren eta [[Aljeria]]ren arteko muga zehaztu zen. [[1985]]ean Mali gerran sartu zen [[Burkina Faso]]rekin, mugaren inguruko lurralde bat eskuratzeko norgehiagoka; auzia [[1986]]an garbitu zen, [[Haga]]ko justizia tribunalak lurraldea bi zati berdinetan erdibitzea erabaki zuenean. [[1980ko hamarkada]]ren amaieran, alor publikoko langileek eta ikasleek herrialdean demokrazia ezartzea eskatu eta gobernuaren ustelkeria salatu zuten.

1991ko martxoan, gobernuaren kontrako protesta eta istilu giroan, [[Amadou Toumani Touré|Toumani Touré]] jenerala buru zuen ofizial talde batek Traore eraitsi zuen, 1992an agintea zibilen eskuetan utziko zuelako aginduarekin. 1991ko ekainean, [[tuareg]]ak matxinatu ziren. Abenduan agintarien eta tuaregen arteko elkarrizketak hasi ziren. Tuaregek [[su-eten]]a onartu zuten presoen askatasunaren truke. [[1992]]ko apirilean, [[Alpha Oumar Konaré]]k irabazi zituen presidentetzarako hauteskundeak. Tarte horretan Konare presidenteak politika eta ekonomia erreformak bultzatu zituen eta ustelkeriaren kontra borrokatu ere. [[Amnistia Internazionala]]k, baina, oposizioko kideak akusaziorik gabe eta epaiketarik egin gabe kartzelatu izanaz salatu zuen gobernua. Gudarosteak, bestalde, tuareg asko hilarazi zituen. 1997ko maiatzean, presidentetzarako hauteskundeetan, Konarék botoen %95 jaso zituen, eta legebiltzarrerako hauteskundeetan ere gobernuko alderdiak eskuratu zituen aulki gehienak. Baina bai presidentetzarako hauteskundeetan, bai legebiltzarrerakoetan, oposizioak boikota egin zuen eta jende gutxik hartu zuen parte.

==== XXI. mendea ====
{{sakontzeko|Mali iparraldeko gatazka}}
[[2002]]an, Amadou Toumani Tourék, 1991ko altxaldiko liderrak, armada utzi egin hauteskundeetara aurkeztu ahal izateko, eta baita irabazi ere, Maliko presidente bihurtuz. [[2007]]an kargua berritu zuen. Beti ere, garai bateko izen ona galduz joan zen, ustelkeriari aurre egiten asmatu ez zuelako<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1576/017/225449/2013-01-15/zein_da_zein_mali_eta_azawadeko_gatazkan.htm| izenburua= Zein da zein Mali eta Azawaden arteko gatazkan| argitaletxea= berria.eus| sartze-data=2016-11-9}}</ref>.

[[Fitxategi:Soldats français à Gao2.PNG|thumb|eskuinera|250px|<small>Frantziar soldaduak [[Gao]]n, 2013ko martxo edo apirilean</small>]]
2010eko hamarkadaren hasieran, Mali sozialki zein politikoki Afrikako herrialde egonkorrenetakoa zen. Baina [[2012]]ko urtarrilean MLNA (Azawadeko Nazioa Askatzeko Mugimendua) Maliko gobernuaren aurka matxinatu zen. Apirilaren hasierarako [[tuareg]] matxinoek Maliko iparraldeko zati handiena kontrolpean zeukaten, eta [[Azawad]]en independentzia adierazi zuten<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|url=http://www.argia.eus/albistea/azawaden-independentzia-eta-kolonialismoaren-itzala| izenburua= Zergatik ez du onartzen nazioarteak Azawaden independentzia?| argitaletxea= argia.eus| sartze-data=2016-11-08}}</ref>. Gatazka katramilatuz joan zen, [[martxoaren 22]]an militar talde batek Amadou Toumani Touré-ren aurkako estatu-kolpea eman zuelako<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|url=http://www.eitb.eus/eu/albisteak/mundua/osoa/854816/mali-estatu-kolpea--kolpistek-maliko-gobernua-desegin-dute/| izenburua= Matxinoek Gobernua desegin dute eta zenbait ministro atxilotu dituzte| argitaletxea= eitb.eus| sartze-data=2016-11-9}}</ref> eta, geroago, tuaregen eta [[Ansar al Dine]] talde islamistaren arteko liskarrak piztu zirelako<ref name="naiz1">{{erreferentzia|izena=|abizena=|url=http://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gaur8/editions/gaur8_2015-06-06-07-00/hemeroteca_articles/talde-independentistek-aldaketak-nahi-dituzte-bake-plana-sinatzeko| izenburua= Talde independentistek aldaketak nahi dituzte bake plana sinatzeko| argitaletxea= naiz.eus| sartze-data=2016-11-9}}</ref>. Azawadeko matxinada indargabetzeko asmoz, [[2013]]ko urtarrilean Frantziak Serval Operazioa abiarazi zuen, eta 4.600 militar bidali zituen Malira<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|url=http://www.ledauphine.com/actualite/2013/01/31/4600-soldats-francais-mobilises| izenburua= 4600 soldats français mobilisés| argitaletxea= ledauphine.com| sartze-data=2016-11-9}}</ref>. Hilabete bat geroago, maliar eta frantziar tropek iparraldearen zati handiena berreskuratzea erdietsi zuten. Interbentzioaren ondorioz, 600 gerrillari eta 100 soldadu inguru hil ziren<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|url=http://www.argia.eus/albistea/frantziako-armada-malitik-ateratzen-hasi-da| izenburua= Frantziako armada Malitik ateratzen hasi da| argitaletxea= argia.eus, Creative Commons Aitortu-PartekatuBerdin 3.0 Unported <small>(CC BY-SA 3.0)</small>| sartze-data=2016-11-9}}</ref>.

2013ko ekainean tuareg matxinoen eta gobernuaren arteko bake ituna sinatu zen<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|url=https://web.archive.org/web/20150321062328/http://www.bbc.co.uk/news/world-africa-22961519| izenburua= Mali and Tuareg rebels sign peace deal| argitaletxea= bbc.co.uk| sartze-data=2016-11-9}}</ref>, eta uztailean [[Nazio Batuen Erakundea]]k [[kasko urdin]]ak bidali zituen Malira, [[Minusma]] operazioaren barnean<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|url=http://www.argia.eus/albistea/kasko-urdinen-operazioa-malin| izenburua= Kasko urdinen txanda Malin| argitaletxea= argia.eus, Creative Commons Aitortu-PartekatuBerdin 3.0 Unported <small>(CC BY-SA 3.0)</small>| sartze-data=2016-11-9}}</ref>. Baina urte amaieran tuareg errebelek amaitutzat jo zuten su-etena, eta gudua berpiztu zen<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|url=https://web.archive.org/web/20131202065114/http://www.bbc.co.uk/news/world-africa-25161049| izenburua= Tuareg separatist group in Mali 'ends ceasefire'| argitaletxea= bbc.co.uk| sartze-data=2016-11-9}}</ref>. 2015eko otsailean, beste su-eten bat sinatu zen Aljerren.

[[2020]]ko abuztuaren 18an, militar talde bat gobernuaren aurka altxatu zen. Kolpistek [[Ibrahim Bubacar Keita]] presidentea eta [[Bubu Cise]] lehen ministroa kargutik kendu zituzten, eta Bah N'Daw izendatu zuten trantsizio prozesuko presidente.<ref>{{erreferentzia|izena=Iosu |abizena= Alberdi Atxurra |url=https://www.berria.eus/albisteak/185758/maliko-presidentea-eta-lehen-ministroa-bahitu-dituzte-militarrek.htm| izenburua= Maliko presidentea eta lehen ministroa bahitu dituzte militarrek | argitaletxea= ''Berria'', 2020ko abuztuak 18, CC BY-SA 4.0, berria.eus | sartze-data=2021-9-13}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena= |abizena= |url=https://www.berria.eus/paperekoa/5001939/018/003/2020-09-22/ba-ndaou-maliko-trantsizioko-presidente-berria.htm| izenburua= Ba Ndaou, Maliko trantsizioko presidente berria | argitaletxea= ''Berria'', 2020ko irailak 22, CC BY-SA 4.0, berria.eus | sartze-data=2021-9-13}}</ref> [[2021]]eko maiatzaren 24an, Maliko armadak Bah N'Daw presidentea eta [[Moctar Ouane]] lehen ministroa kargugabetu zituen; [[Assimi Goita]]k hartu zuen presidente kargua.<ref>{{erreferentzia|izena=Ander |abizena=Perez Zala |url=https://www.berria.eus/albisteak/198223/maliko-presidentea-eta-lehen-ministroa-kargugabetu-dituzte.htm| izenburua= Maliko presidentea eta lehen ministroa kargugabetu dituzte | argitaletxea= ''Berria'', 2021eko maiatzak 25, CC BY-SA 4.0, berria.eus | sartze-data=2021-9-13}}</ref>