Auvèrnhe (Occitània) : Diferéncia entre lei versions

Aqueste article es redigit en auvernhat.
Un article de Wikipèdia, l'enciclopèdia liura.
Navigar dins l'istoric
← Cambiament precedent
Contengut suprimit Contengut apondut
VisualWikitext
Lhanars (discussion | contribucions)
4 226 modifications
mCap resum de modificació
Lo modèl "Blòc de citacion" es plus adaptat a una citacion d'aqueu tipe.
 
(7 revisions intermediàrias per 4 utilizaires pas afichadas)
Linha 1 : Linha 1 :
{{Dialècte Auvernhat}}
<!--Article redigit en auvernhat-->
{{omon|Auvèrnhe}}{{Infobox País d'Occitània|nom auto=Auvèrnhe/Auvèrnha|escut=Blason_de_l'Auvergne.svg|bandièra=Flag_of_Auvergne.svg|panorama=Quelques_puys.jpg|Estat=[[França]]|capitala=[[Clarmont-Ferrand]]|principalas_vilas=[[Embèrt]], [[Orlhac]], [[Briude]], [[Clarmont-Ferrand]], [[Soire]], [[Riam]], [[Sant Flor]], [[Tièrn]], [[Vichèi]]|Gentilici=auvernhat -ata, auvernhàs -assa|dialècte=occitan ([[auvernhat]])|localizacion=Mapa històric d'Alvèrnia.png}}
{{omon|Auvèrnhe}}{{Infobox País d'Occitània|nom auto=Auvèrnhe/Auvèrnha|escut=Blason_de_l'Auvergne.svg|bandièra=Flag_of_Auvergne.svg|panorama=Quelques_puys.jpg|Estat=[[França]]|capitala=[[Clarmont-Ferrand]]|principalas_vilas=[[Embèrt]], [[Orlhac]], [[Briude]], [[Clarmont-Ferrand]], [[Soire]], [[Riam]], [[Sant Flor]], [[Tièrn]], [[Vichèi]]|Gentilici=auvernhat -ata, auvernhàs -assa|dialècte=occitan ([[auvernhat]])|localizacion=Mapa històric d'Alvèrnia.png}}
'''Auvèrnhe''', o '''Auvèrnha'''<ref>{{Blòc de citacion|La nòrma eslablis la forma '''''Auvèrnha''''' ([[TDF]]; [[Alibèrt]] 1935, 419) o eventua-lament ''Auvèrni'' au masculin (Alibèrt 1935, 419). Pasmens leis occitanis-tas auvernhats preferisson dempuei leis ans 1990 la forma ''Auvèrnhe'' au masculin, totjorn ben viva dins la lenga modèma. reabilitada gracias au trabalh de Cristian Airelèir e Joan Pèire Chambon. Aquò nos sarra dau venerable ''Alvèrnhe'' qu’es omnipresent dins la lenga classica. La question que se pausa es de saber se podrem gardar a costat lo femenin ''Auvèrnha'' que sembla pas escandalòs a respiech dau latin ''Alvernia''. Lo diccionari de Bonaud (1999) l’omis lei doas formas|{{Romanas|Sumien}}, Domergue.}}</ref>, z-es una region istorica d{{'}}[[Occitània]], au còr dau [[Massís Centrau]]. Contunha aperaquí lo territòri dau pòble gal daus [[arvèrnes]]. Fuguèt un ensems de senhoriás a l{{'}}[[Edat Mejana]], puèi fuguèt una província dau [[Regim Ancian]] (dinc lo reiaume de França).
'''Auvèrnhe''', o '''Auvèrnha'''<ref>''« La nòrma eslablis la forma '''''Auvèrnha''''' ([[TDF]]; [[Alibèrt]] 1935, 419) o eventua-lament ''Auvèrni'' au masculin (Alibèrt 1935, 419). Pasmens leis occitanis-tas auvernhats preferisson dempuei leis ans 1990 la forma ''Auvèrnhe'' au masculin, totjorn ben viva dins la lenga modèma. reabilitada gracias au trabalh de Cristian Airelèir e Joan Pèire Chambon. Aquò nos sarra dau venerable ''Alvèrnhe'' qu’es omnipresent dins la lenga classica. La question que se pausa es de saber se podrem gardar a costat lo femenin ''Auvèrnha'' que sembla pas escandalòs a respiech dau latin ''Alvernia''. Lo diccionari de Bonaud (1999) l’omis lei doas formas »'', Domergue Sumien</ref>, z-es una region istorica d{{'}}[[Occitània]], au còr dau [[Massís Centrau]]. Contunha aperaquí le territòri dau pòble gallés daus [[arvèrnes]]. Fuguèt un ensems de senhoriás a l{{'}}[[Edat Mejana|Atge Mejan]], puèi fuguèt una província dau [[Regim Ancian]] (dins le reiaume de França).


Sa capitala istorica z-es [[Clarmont-Ferrand]].
Sa capitala istorica z-es [[Clarmont-Ferrand]].


Lo gentilici z-es '''auvernhat -a''' o '''auvernhàs -assa''' (de l{{'}}occitan ancian ''alvernhatz''), '''auvernhasc -a'''.
Le gentilici z-es '''auvernhat -a''' o '''auvernhàs -assa''' (de l{{'}}occitan ancian ''alvernhatz''), '''auvernhasc -a'''.


==Geografia==
==Geografia==
L{{'}}Auvèrnhe istoric englòba mas los departaments dau [[Puèi de Doma]], dau [[Chantau]], l{{'}}oèst dau departament dau [[Naut Léger]] (parçan de [[Brivadés]]) e maitot una pichona partida dau mitan d'[[Alèir (departament)|Alèir]]. La region istorica englòba pas [[Borbonés]] e [[Velai]], que son de regions tradicionalament distintas (pasmens fan partida de l{{'}}[[Auvèrnhe (administratiu)|Auvèrnhe administratiu]] actuau).
L{{'}}Auvèrnha istorica englòba mas los departaments dau [[Puèi de Doma]], dau [[Chantau]], l{{'}}oèst dau departament dau [[Naut Léger]] (parçan de [[Brivadés]]) e maitot una petita partida dau mitan d'[[Alèir (departament)|Alèir]]. La region istorica englòba pas [[Borbonés]] e [[Velai]], que son de regions tradicionalament distintas (pasmens fasan partida de l{{'}}[[Auvèrnhe (administratiu)|Auvèrnhe administratiu]] actuau).


Region dau [[Massís Centrau]], Auvèrnhe z-es limitada a l’oèst per [[Lemosin]] e las [[gòrjas de Dordonha]], e a l’èst per los [[monts de Forés]], sa bordura meridionala z-es jalonada per [[Aubrac]] e [[Marjarida]]. Au centre, [[Alèir (riu)|Alèir]] forma un ais orientat nòrd-sud long dauquel s’estendon las vastas planas de [[Limanha]].
Region dau [[Massís Centrau]], l'Auvèrnha z-es limitada a l’oèst per le [[Lemosin]] e las [[gòrjas de Dordonha]], e a l’èst per los [[monts de Forés]], sa bordura meridionala z-es jalonada per [[Aubrac]] e [[Marjarida]]. Au centre, [[Alèir (riu)|Alèir]] forma un ais orientat nòrd-sud long dauquel s’estendon las vastas planas de [[Limanha]].
Un daus caractèrs pus originals z-est la preséncia de massís volcanics remarcablament conservats.
Un daus caractèrs mai originaus z-es la preséncia de massís volcanics remarcablament conservats.




[[File:País_d'Auvèrnhe_carta-oc.svg|right|thumb|250px|Les país d'Auvèrnhe]]
[[File:País_d'Auvèrnhe_carta-oc.svg|right|thumb|250px|Los país d'Auvèrnha]]


==Istòria==
==Istòria==
===Lo país arvèrne===
===Le país arvèrne===
L'Auvènhe deu son nom au [[Gallés (pòbles)|pòble gallés]] daus [[arvèrnes]], qu'èra 'na de las tribús pus poderosas e pus richas de la Gàllia antica.
L'Auvèrnha deu son nom au pòble gallés daus arvèrnes, que z-èra una de las tribús mai poderosas e mai richas de la Gàllia antica.
En mai d'una totala autonomia agricòla, gràcias a la granda planura fertila de Limanha, practicavan l'elevatge dinc las pradas de mejana montanha. Los bòsques balhavan l'energia necessària per la ceramica e la metallurgia. [[Lesós]] fuguèt a l'epòca galloromana un daus pus grands centres de produccion de [[terralha]]s d'Euròpa. L'expleitacion de nombrosas minas d'aur, d'argent e d'autres metals (expleitats dempuèi 400 ab JC au minimum)<ref>{{Ligam web|titre=|url=http://www.lezoux.com/|site=www.lezoux.com|títol=Archéologie à Lezoux|lenga=fr|consultat lo=29-01-2017}}</ref> permiguèt de faire de la metallurgia, de la [[farga|farja]] e d'[[orfebrariá]] (en particular lo trabalh dau coire) una granda especialitat arvèrna. Dinc la ''[[Guèrra de las Gàllias]]'' de [[Juli Cesar|Cesar]], [[Vercingetorix]] z-es descrit amb " 'na granda armadura faita de nombrosas peças d'argent assembladas e que miralhava lo solelh ". Les Arvernes batián la sieuna moneda pròpria e multiplicava los escambis comercials amb las tribus vesinas (mens de {{nobr|15 monedas}} conegudas per {{nobr|57 pòbles}} gallés). Au centre dau monde gallés, desvolopèron un comèrci èst-oèst e nòrd-sud font d'una granda richessa. La lhor poissança militaira s’apiejava sus un territòri de mal aténher per 'na armada poderosa, car enrodat de montanhas (levat au nòrd que se dorbrissiá sus las planas dau centre de Gàllia). Enfin, i aviá au somalh dau [[Puèi de Doma (mont)|Puèi de Doma]] un santuari d'una importància màger per plusors nacions gallesas que s'i retrobavan.
En mai d'una totala autonomia agricòla, gràcias a la granda plana fertila de Limanha, practicavan l'elevatge dins las pradas de mejana montanha. Los bòscs bailavan l'energia necessària per la ceramica e la metallurgia. [[Lesós]] fuguèt a l'epòca galloromana v-un daus mai grands centres de produccion de [[terralha]]s d'Euròpa. L'expleitacion de nombrosas minas d'òr, d'argent e d'autres metaus (expleitats dempuèi 400 ab JC au minimum)<ref>{{Ligam web|titre=|url=http://www.lezoux.com/|site=www.lezoux.com|títol=Archéologie à Lezoux|lenga=fr|consultat lo=29-01-2017}}</ref> permiguèt de faire de la metallurgia, de la [[farga|farja]] e d'orfebrariá (en particular le trabalh dau coire) una granda especialitat arvèrna. Dins la ''[[Guèrra de las Gàllias]]'' de [[Juli Cesar|Cesar]], [[Vercingetorix]] z-es descrit embei "una granda armadura faita de nombrosas peças d'argent assembladas e que miralhava le solelh". Los Arvèrnes batián la sieuna moneda pròpria e multiplicavan los eschamges comerciaus embei las tribús vesinas (mens de {{nobr|15 monedas}} conegudas per {{nobr|57 pòbles}} gallés). Au centre dau monde gallés, desvolopèron un comèrci èst-oèst e nòrd-sud font d'una granda richessa. La lhor poissança militara s’apiejava sus un territòri de mau aténher per una armada poderosa, car enrodat de montanhas (levat au nòrd que se dorbrissiá sobre las planas dau centre de Gàllia). Enfin, i z-aviá a la cimada dau [[Puèi de Doma (mont)|Puèi de Doma]] un santuari d'una importància màger per mai d'una nacion gallesa que lai se retrobavan.


Segon las donadas arqueologicas actualas, la capitala daus arvèrnes a la fin dau segond edat dau fèrre seriá [[Oppidum de Corent|Corent]]<ref>{{Ligam web|langue=|titre=|url=http://www.luern.fr/index.php?mod=menu&act=sinformer&id=5|site=www.luern.fr||títol=Laboratoire Universitaire d'Enseignement et de recherche en archéologie nationale|lenga=fr}}</ref>{{,}}<ref>{{Ligam web|url=http://arafa.fr/fr/|títol=Association pour la recherche sur l'âge du fer en Auvergne|lenga=fr|site=arafa.fr}}
Segon las donadas arqueologicas actualas, la capitala daus Arvèrnes a la fin dau segond atge dau fèrre seriá [[Corent]]<ref>{{Ligam web|langue=|titre=|url=http://www.luern.fr/index.php?mod=menu&act=sinformer&id=5|site=www.luern.fr||títol=Laboratoire Universitaire d'Enseignement et de recherche en archéologie nationale|lenga=fr}}</ref>{{,}}<ref>{{Ligam web|url=http://arafa.fr/fr/|títol=Association pour la recherche sur l'âge du fer en Auvergne|lenga=fr|site=arafa.fr}}


</ref>.
</ref>.


Un daus luòcs istorices d'Auvèrnhe es aquel de la [[Sètge de Gergòvia|batalha de Gergòvia]], situat a {{Unitat|12 km}} au sud de Clarmont-Ferrand<ref>{{Romanas|Deberge}}, Y. </ref>, ont Vercingetorix batèt [[Juli Cesar]] en [[-52|52 ab. J.-C.]], abans de lo persègre amb los sieus cavalièrs e las sieunas tropas vèrs lo nòrd.
Un daus luòcs istorics d'Auvèrnha es aquel de la [[Sètge de Gergòvia|batalha de Gergòvia]], situat a {{Unitat|12 km}} au sud de [[Clarmont-Farrand]]<ref>{{Romanas|Deberge}}, Y. </ref>, ente Vercingetorix batèt [[Juli Cesar]] en [[-52|52 ab. J.-C.]], davant de le persègre embei los sieus cavalèirs e las sieunas tropas vèrs le nòrd.


La victòria romana a [[Sètge d'Alèsia|Alèsia]] ([[Alise-Sainte-Reine]]) en [[Borgonha]] intervenguèt fòrça mai tard, après que las legions de Cesar foguèsson avitalhats per d'autres pòbles gallés.
La victòria romana a [[Sètge d'Alèsia|Alèsia]] ([[Alise-Sainte-Reine]]) en [[Borgonha]] intervenguèt fòrça mai tard, après que las legions de Cesar foguèsson avitalhats per d'autres pòbles gallés.


=== L'Auvèrnhe roman ===
=== L'Auvèrnha romana ===
[[Fichièr:Ruines du Temple de Mercure.jpg|vignette|[[Temple de Mercuri (Puèi de Doma)|Temple de Mercuri]] au somalh dau [[Puèi de Doma (mont)|Puèi de Doma]].]]
[[Fichièr:Ruines du Temple de Mercure.jpg|vignette|Temple de Mercuri a la cimada dau [[Puèi de Doma (mont)|Puèi de Doma]].]]
Après sa victòria sus los arvèrnes, Cesar inicièt una politica abila que los associèt au poder. Los dos sègle que seguiguèron la colonizacion correspondon a un periòde de patz e de prosperitat. L’Auvèrnhe fasiá partit de la província d’[[Gàllia Aquitània|Aquitània]], los qualques romans que s'i venon installar son lèu assimilats, los mòdes de vida arvèrnes e romans son paucs differents e facilitan l’associacion. Lo latin s’impausa tardivament sus la lenga galesa. La capitala galloromana, [[Augustonemetum]], pren lo nom d’[[Arvernis]] au sègle III. A la fin dau sègle III o au sègle IV, [[Austremòni de Clarmont|Sant Austremòni]] evangeliza Auvèrnhe. A aquela epòca, la província z-es amenaçada per la butada daus pòbles germanics e l'aflaquiment de l'empèri En 469, l’autoritat de Roma z-es totjorn reconeguda mas la província z-es encerlada per los [[burgondis]] e los [[visigòts]]. Aquestes, menats per lo rei [[Euric]], desbondan sus lo país en 471. [[Sidòni Apollinar]], onzen avèsque d'Auvèrnhe, mena la résistància e la defensa d'Arvernis pendent quatre ans au costats d'[[Ecdicius]], son bèl-fraire. Balha un ric testimòni sus Auvèrnhe a la fin de l'Antiquitat.
Après sa victòria sobre los Arvèrnes, Cesar inicièt una politica abila que los associèt au poder. Los dos sègles que seguiguèron la colonizacion correspondon a un periòde de patz e de prosperitat. L’Auvèrnha fasiá partit de la província d’[[Gàllia Aquitània|Aquitània]], los quauques romans que s'i venon installar son liau assimilats, los mòdes de vida arvèrnes e romans son paucs differents e facilitan l’associacion. Le latin s’impausa tardivament sobre la lenga gallesa. La capitala galloromana, Augustonemetum, pren le nom d’Arvernis au sègle III. A la fin dau sègle III o au sègle IV, Sant Austremòni evangeliza l'Auvèrnha. A aquela epòca, la província z-es amenaçada per la butada daus pòbles germanics e l'aflaquiment de l'empèri En 469, l’autoritat de Roma z-es totjorn reconeguda mas la província z-es encerclada per los burgondis e los [[visigòts]]. Aquestes, menats per le rei [[Euric]], desbondan sobre le país en 471. Sidòni Apollinar, onzen avèsque d'Auvèrnha, mena la resisténcia e la defensa d'Arvernis pendent quatre ans au costat d'Ecdicius, son biau-fraire. Baila un riche tesmonhatge sobre l'Auvèrnha a la fin de l'Antiquitat.


===Edat mejana===
===Moien Atge===
En 475, malgrat una resistància victoriosa, Auvèrnhe es laissada per Roma aus visigòts per fin de conservar [[Provença]], mai pròcha geograficament e culturalament dau còr de l'Empèri. Auvèrnhe fuguèt integrada au [[reialme visigòt]] d'[[Euric]] e ne venguèt 'na region-clau dont la capitala [[Clarmont-Ferrand|Clarmont]] aqueriguèt un estatut important. Abilament, nomenèt un arvèrne catolic, [[Victorius (duc)|Victorius]], coma comte d'Auvèrnhe e daus duc de las províncias d'Aquitània<ref>{{Romanas|Ridogon}}, R., extrach 31.</ref> e desliurèt [[Sidòni Apollinar]], que retrobèt son sètge episcopal après doas annadas de captivitat. A la seguida dau decès de Victor, z-es nomenat per [[Alaric II]] un novèl comte d'Auvèrnhe : [[ Apollinar de Clarmont|Apollinar]], filh de Sidòni. Aqueste ten la charja d'una part importanta de l'armada visigotica e combat amb fòrça auvèrnhats dinc lo camp dau [[reialme visigòt|rei visigòt]] Alaric II durant la batalha contre los [[francs]] a [[batalha de Vouillé|Vouillé
En 475, maugrat una resisténcia victoriosa, l'Auvèrnha es laissada per Roma aus visigòts per fin de conservar la [[Provença]], mai pròcha geograficament e culturalament dau còr de l'Empèri. L'Auvèrnha fuguèt integrada au [[reialme visigòt|reiaume visigòt]] d'[[Euric]] e ne'n venguèt una region-clau dont la capitala [[Clarmont-Farrand|Clarmont]] aqueriguèt un estatut important. Abilament, nomenèt un arvèrne catolic, Victorius, coma comte d'Auvèrnha e daus ducs de las províncias d'Aquitània<ref>{{Romanas|Ridogon}}, R., extrach 31.</ref> e desliurèt Sidòni Apollinar, que retrobèt son sètge episcopau après doas annadas de captivitat. A la seguida dau decès de Victor, z-es nomenat per [[Alaric II]] un novèl comte d'Auvèrnha : [[ Apollinar de Clarmont|Apollinar]], garçon de Sidòni. Aqueste z-a la charja d'una part importanta de l'armada visigotica e combat embei biaucòp d'auvernhats dins le camp dau [[reialme visigòt|rei visigòt]] Alaric II durant la batalha contra los [[francs]] a [[batalha de Vouillé|Vouillé
]]<ref>{{Romanas|Boudartchouk}}, J.-L., p.158-165.</ref>. Desfait, lo reialme wisigoth de Tolosa tomba e Auvèrnhe passa sota la dominacion de [[Clodovèu I|Clovís]], lo rei daus francs. Auvèrnhe resistèt maitot per las accions de l'aristocracia provisigota coma ne testimònia la revòlta de [[Placidina]] e [[Arcade de Bourges|Arcade]]. Auvèrnhe fuguèt conquistada militarament per [[Teuderic Ièr|Teuderic]] en 536 e restachada politicament a [[Austràsia]] pendant un sègle.
]]<ref>{{Romanas|Boudartchouk}}, J.-L., p.158-165.</ref>. Desfait, le reiaume visigòt de Tolosa tomba e l'Auvèrnha passa sos la dominacion de [[Clodovèu I|Clovís]], le rei daus francs. L'Auvèrnha resistèt maitot per las accions de l'aristocracia provisigota coma ne'n tesmonha la revòlta de Placidina e Arcade. L'Auvèrnha fuguèt conquistada militarament per Teuderic en 536 e restachada politicament a Austràsia pendent un sègle.

==Toponimia==
Le nom d''''Auvèrnha''' o '''Auvèrnhe''' ven dau nom dau pòble gallés daus Arvèrnes. Las atestacion son ''ecclesia Arvernicae'' en [[Sègle VI|511]], ''pagus Arvernicus'' e ''pago Alvernio'' au [[sègle IX]], ''Arverniam'' au [[sègle X]] (davant [[Sègle X|966]]), ''Alvernhe'' entre [[Sègle XI|1071]] e [[Sègle XII|1127]], ''Alverniam'' entre [[Sègle XI|1095]] e [[Sègle XII|1151]] e ''Auvernha'' e ''Auvergne'' au [[sègle XII]].<ref>Bénédicte Boyrie-Fénié e Jean-Jacques Fénié, ''Toponymie des pays occitans'', éditions Sud Ouest, Mayenne, 2007, p. 91-92 ; 110 e 176.</ref>

I a mai d'una prononciacion dins la lenga modèrna, [øˈvaʁɲɔ], [uˈvaʁɲɔ], [oˈvɛʁɲɔ], [oˈvɛʁɲə], [ɔwˈvɛʁɲə], etc.

Dins le diccionari de [[Piare Bonaud|Bonaud]] trobèm las fòrmas ''Euvarnhà'', ''Euviarnhà'', ''Uvarnhà'', ''Auvernhà'', ''Ouvarnhà'', ''Ouvernhà'' e ''Auvernhe''.<ref>Pierre Bonnaud, ''Nouveau Dictionnaire Général Français-Auvergnat'', éditions Créer, Saint-Étienne, 1999, p. 54.</ref>


==Galariá==
==Galariá==
<gallery><center>
<gallery>
Image:Come pariou.jpg|Los [[monts Domats]] o la [[Linha daus Puèis]]
Image:Come pariou.jpg|Los [[monts Domas]] o la Chadena daus Puèis
Image:Clermont vu du puy de dome.jpg|Vista de [[Clarmont-Ferrand]] dempuèi lo [[Puèi de Doma]]
Image:Clermont vu du puy de dome.jpg|Veguda de [[Clarmont-Farrand]] dempuèi le [[Puèi de Doma (mont)|Puèi de Doma]]
Image:Montferrand apothicaire.jpg|La maison de l{{'}}Apoticari, vèrs Montferrand ([[Clarmont-Ferrand]])
Image:Montferrand apothicaire.jpg|La maison de l{{'}}Apoticari, vès Montfarrand ([[Clarmont-Farrand]])
Image:Clermont auvergne2.jpg|L{{'}}aeropòrt de vèrs [[Clarmont-Ferrand]]
Image:Clermont auvergne2.jpg|L{{'}}aeropòrt de vès [[Clarmont-Farrand]]
Image:CantalMounts.jpg|Los [[monts de Cantal]]
Image:CantalMounts.jpg|Los [[Cantal (montanha)|monts de Cantal]]
Image:Thiers chateau Pirou.jpg|La vila vièlha vèrs [[Tièrn]]
Image:Thiers chateau Pirou.jpg|La viala vèlha vès [[Tièrn]]
Image:Brioude pont.JPEG|Lo pas d{{'}}[[Alèir (riu)|Alèir]] vèrs [[Briude]]
Image:Brioude pont.JPEG|Le pas d{{'}}[[Alèir (riu)|Alèir]] vès [[Briude]]
Image:Festival 2005 (2).JPG|Lo festenau d{{'}}[[Orlhac]]
Image:Festival 2005 (2).JPG|Lo festenau d{{'}}[[Orlhac]]
Image:Orcival JPG03.jpg|[[Orsivau]]
Image:Orcival JPG03.jpg|[[l-Orcivau]]
Image:Issoire JPG01.jpg|La glèisa romanica de Sant Astremòni vèrs [[Soire]]
Image:Issoire JPG01.jpg|La glèisa romanica de Sant Astremòni vès [[Soire]]
Image:Saint Nectaire Eglise.jpg|La glèisa romanica de vèrs [[Sent Nectari]]
Image:Saint Nectaire Eglise.jpg|La glèisa romanica de vès [[Sent Nectaire]]
|Lo còn de [[Vulcània]], pargue europèu dau volcanisme
</gallery>
</gallery>


Version actuala en data del 25 abril de 2024 a 17.25

talha= Pels articles omonims, vejatz Auvèrnhe.
Infotaula d'entitat administrativaAuvèrnhe (Occitània)
Auvergne (fr) Modifica el valor a Wikidata
lang=oc
Modifica el valor a Wikidata
Entitatzona lingüística (ca) Traduire Modifica el valor a Wikidata
EponimAvèrns e Auvèrnhe Modifica el valor a Wikidata
Administracion
EstatFrança Modifica el valor a Wikidata
CapitalaClarmont-Ferrand
Geografia
Modifica el valor a Wikidata
Carte
Coordenadas45° 42′ N, 3° 18′ E
Fus orariUTC+01:00 (ora estandard)
UTC+02:00 (ora d'estiu) Modifica el valor a Wikidata
Autras informacions
ISO 3166-2FR-C Modifica el valor a Wikidata
Sit webauvergne.fr Modifica el valor a Wikidata

Auvèrnhe, o Auvèrnha[1], z-es una region istorica d'Occitània, au còr dau Massís Centrau. Contunha aperaquí le territòri dau pòble gallés daus arvèrnes. Fuguèt un ensems de senhoriás a l'Atge Mejan, puèi fuguèt una província dau Regim Ancian (dins le reiaume de França).

Sa capitala istorica z-es Clarmont-Ferrand.

Le gentilici z-es auvernhat -a o auvernhàs -assa (de l'occitan ancian alvernhatz), auvernhasc -a.

Geografia[modificar | Modificar lo còdi]

L'Auvèrnha istorica englòba mas los departaments dau Puèi de Doma, dau Chantau, l'oèst dau departament dau Naut Léger (parçan de Brivadés) e maitot una petita partida dau mitan d'Alèir. La region istorica englòba pas Borbonés e Velai, que son de regions tradicionalament distintas (pasmens fasan partida de l'Auvèrnhe administratiu actuau).

Region dau Massís Centrau, l'Auvèrnha z-es limitada a l’oèst per le Lemosin e las gòrjas de Dordonha, e a l’èst per los monts de Forés, sa bordura meridionala z-es jalonada per Aubrac e Marjarida. Au centre, Alèir forma un ais orientat nòrd-sud long dauquel s’estendon las vastas planas de Limanha. Un daus caractèrs mai originaus z-es la preséncia de massís volcanics remarcablament conservats.


Los país d'Auvèrnha

Istòria[modificar | Modificar lo còdi]

Le país arvèrne[modificar | Modificar lo còdi]

L'Auvèrnha deu son nom au pòble gallés daus arvèrnes, que z-èra una de las tribús mai poderosas e mai richas de la Gàllia antica. En mai d'una totala autonomia agricòla, gràcias a la granda plana fertila de Limanha, practicavan l'elevatge dins las pradas de mejana montanha. Los bòscs bailavan l'energia necessària per la ceramica e la metallurgia. Lesós fuguèt a l'epòca galloromana v-un daus mai grands centres de produccion de terralhas d'Euròpa. L'expleitacion de nombrosas minas d'òr, d'argent e d'autres metaus (expleitats dempuèi 400 ab JC au minimum)[2] permiguèt de faire de la metallurgia, de la farja e d'orfebrariá (en particular le trabalh dau coire) una granda especialitat arvèrna. Dins la Guèrra de las Gàllias de Cesar, Vercingetorix z-es descrit embei "una granda armadura faita de nombrosas peças d'argent assembladas e que miralhava le solelh". Los Arvèrnes batián la sieuna moneda pròpria e multiplicavan los eschamges comerciaus embei las tribús vesinas (mens de 15 monedas conegudas per 57 pòbles gallés). Au centre dau monde gallés, desvolopèron un comèrci èst-oèst e nòrd-sud font d'una granda richessa. La lhor poissança militara s’apiejava sus un territòri de mau aténher per una armada poderosa, car enrodat de montanhas (levat au nòrd que se dorbrissiá sobre las planas dau centre de Gàllia). Enfin, i z-aviá a la cimada dau Puèi de Doma un santuari d'una importància màger per mai d'una nacion gallesa que lai se retrobavan.

Segon las donadas arqueologicas actualas, la capitala daus Arvèrnes a la fin dau segond atge dau fèrre seriá Corent[3],[4].

Un daus luòcs istorics d'Auvèrnha es aquel de la batalha de Gergòvia, situat a 12 km au sud de Clarmont-Farrand[5], ente Vercingetorix batèt Juli Cesar en 52 ab. J.-C., davant de le persègre embei los sieus cavalèirs e las sieunas tropas vèrs le nòrd.

La victòria romana a Alèsia (Alise-Sainte-Reine) en Borgonha intervenguèt fòrça mai tard, après que las legions de Cesar foguèsson avitalhats per d'autres pòbles gallés.

L'Auvèrnha romana[modificar | Modificar lo còdi]

Temple de Mercuri a la cimada dau Puèi de Doma.

Après sa victòria sobre los Arvèrnes, Cesar inicièt una politica abila que los associèt au poder. Los dos sègles que seguiguèron la colonizacion correspondon a un periòde de patz e de prosperitat. L’Auvèrnha fasiá partit de la província d’Aquitània, los quauques romans que s'i venon installar son liau assimilats, los mòdes de vida arvèrnes e romans son paucs differents e facilitan l’associacion. Le latin s’impausa tardivament sobre la lenga gallesa. La capitala galloromana, Augustonemetum, pren le nom d’Arvernis au sègle III. A la fin dau sègle III o au sègle IV, Sant Austremòni evangeliza l'Auvèrnha. A aquela epòca, la província z-es amenaçada per la butada daus pòbles germanics e l'aflaquiment de l'empèri En 469, l’autoritat de Roma z-es totjorn reconeguda mas la província z-es encerclada per los burgondis e los visigòts. Aquestes, menats per le rei Euric, desbondan sobre le país en 471. Sidòni Apollinar, onzen avèsque d'Auvèrnha, mena la resisténcia e la defensa d'Arvernis pendent quatre ans au costat d'Ecdicius, son biau-fraire. Baila un riche tesmonhatge sobre l'Auvèrnha a la fin de l'Antiquitat.

Moien Atge[modificar | Modificar lo còdi]

En 475, maugrat una resisténcia victoriosa, l'Auvèrnha es laissada per Roma aus visigòts per fin de conservar la Provença, mai pròcha geograficament e culturalament dau còr de l'Empèri. L'Auvèrnha fuguèt integrada au reiaume visigòt d'Euric e ne'n venguèt una region-clau dont la capitala Clarmont aqueriguèt un estatut important. Abilament, nomenèt un arvèrne catolic, Victorius, coma comte d'Auvèrnha e daus ducs de las províncias d'Aquitània[6] e desliurèt Sidòni Apollinar, que retrobèt son sètge episcopau après doas annadas de captivitat. A la seguida dau decès de Victor, z-es nomenat per Alaric II un novèl comte d'Auvèrnha : Apollinar, garçon de Sidòni. Aqueste z-a la charja d'una part importanta de l'armada visigotica e combat embei biaucòp d'auvernhats dins le camp dau rei visigòt Alaric II durant la batalha contra los francs a Vouillé [7]. Desfait, le reiaume visigòt de Tolosa tomba e l'Auvèrnha passa sos la dominacion de Clovís, le rei daus francs. L'Auvèrnha resistèt maitot per las accions de l'aristocracia provisigota coma ne'n tesmonha la revòlta de Placidina e Arcade. L'Auvèrnha fuguèt conquistada militarament per Teuderic en 536 e restachada politicament a Austràsia pendent un sègle.

Toponimia[modificar | Modificar lo còdi]

Le nom d'Auvèrnha o Auvèrnhe ven dau nom dau pòble gallés daus Arvèrnes. Las atestacion son ecclesia Arvernicae en 511, pagus Arvernicus e pago Alvernio au sègle IX, Arverniam au sègle X (davant 966), Alvernhe entre 1071 e 1127, Alverniam entre 1095 e 1151 e Auvernha e Auvergne au sègle XII.[8]

I a mai d'una prononciacion dins la lenga modèrna, [øˈvaʁɲɔ], [uˈvaʁɲɔ], [oˈvɛʁɲɔ], [oˈvɛʁɲə], [ɔwˈvɛʁɲə], etc.

Dins le diccionari de Bonaud trobèm las fòrmas Euvarnhà, Euviarnhà, Uvarnhà, Auvernhà, Ouvarnhà, Ouvernhà e Auvernhe.[9]

Galariá[modificar | Modificar lo còdi]

Bibliografia[modificar | Modificar lo còdi]

  • Jean-Luc Boudartchouk. . Processus politiques de déromanisation dans l’entité gothe des Gaules, le regnum tolosanum (413-508) (en francés). Archéopages - archéologie et société, 2012. ISSN:2269-9872.
  • Deberge, Yann. Témoignages de la Guerre des Gaules dans le bassin clermontois, nouveaux apports. Revue archéologique du centre de la France. ISSN:1951-6207.
  • Sumien, Domergue. L’occitan, lenga fantasmada : l’exemple de la toponimia.. Universitat Pau Valèri – Montpelhier III. 

Nòtas e referéncias[modificar | Modificar lo còdi]

  1. ↑ « La nòrma eslablis la forma Auvèrnha (TDF; Alibèrt 1935, 419) o eventua-lament Auvèrni au masculin (Alibèrt 1935, 419). Pasmens leis occitanis-tas auvernhats preferisson dempuei leis ans 1990 la forma Auvèrnhe au masculin, totjorn ben viva dins la lenga modèma. reabilitada gracias au trabalh de Cristian Airelèir e Joan Pèire Chambon. Aquò nos sarra dau venerable Alvèrnhe qu’es omnipresent dins la lenga classica. La question que se pausa es de saber se podrem gardar a costat lo femenin Auvèrnha que sembla pas escandalòs a respiech dau latin Alvernia. Lo diccionari de Bonaud (1999) l’omis lei doas formas », Domergue Sumien
  2. ↑  Archéologie à Lezoux (en francés). www.lezoux.com.
  3. ↑  Laboratoire Universitaire d'Enseignement et de recherche en archéologie nationale (en francés). www.luern.fr.
  4. ↑  Association pour la recherche sur l'âge du fer en Auvergne (en francés). arafa.fr.
  5. ↑ deberge, Y.
  6. ↑ ridogon, R., extrach 31.
  7. ↑ boudartchouk, J.-L., p.158-165.
  8. ↑ Bénédicte Boyrie-Fénié e Jean-Jacques Fénié, Toponymie des pays occitans, éditions Sud Ouest, Mayenne, 2007, p. 91-92 ; 110 e 176.
  9. ↑ Pierre Bonnaud, Nouveau Dictionnaire Général Français-Auvergnat, éditions Créer, Saint-Étienne, 1999, p. 54.
v · m
Regions culturalas e istoricas d'Occitània
(regions d'Occitània actuala en nauta, regions d'Occitània anciana en bassa)
Auvèrnhe • Bearn • Borbonés • Daufinat • Gasconha inclusent la Val d'Aran • Guiana inclusent Agenés, Carcin, Peiregòrd e Roergue • Lemosin inclusent la Marcha • Lengadòc inclusent lo País de Fois e Fenolhedés • Mónegue • País Niçard • Provença inclusent lo Comtat Venaicin • Valadas Occitanas • Velai (istoricament en Lengadòc) • Vivarés (istoricament en Lengadòc)

Enclava de La Gàrdia

Aguiaina inclusent Aunís, Engolmés, Peitau e Sentonge • Mauriana • Berric • País Gavai (partejat entre Aguiaina, Gasconha e Guiana)
Enclavas dins Aragon • Navarra
Per las autras regions pobladas istoricament per d'occitans, veire Diaspòra occitana.
v · m
Regions culturalas e istoricas de França
Alsàcia • Anjau • Armanhac • Artés • Auvèrnhe • Aunís • Engolmés • Bearn • Berric • Bigòrra • Borbonés • Borgonha • Bressa • Carcin • Champanha • Comtat de Fois • Comtat de Niça • Comtat Venaicin • Corsega • Daufinat • Bretanha • Flandra • Franc Comtat • Gasconha • Guiana • Illa de França • Lemosin • Lengadòc • Lorena • Lionés • Maine • Marcha • Nivernés • Normandia • Peiregòrd • Picardia • Orleanés • Peitau • Provença • Roergue • Rosselhon • Santonge • Savòia • Torena
Recuperada de « https://oc.wikipedia.org/w/index.php?title=Auvèrnhe_(Occitània)&oldid=2436568 »