Tekst źródłowy strony Kultura popularna

==== Wiek XIX ====
Pierwszy z wymienionych na wstępie sposobów definiowania kultury popularnej pojawia się w tekstach wielu XIX-wiecznych krytyków kultury. Można wśród nich wymienić takie postacie jak: [[Johann Wolfgang von Goethe]], [[Matthew Arnold]] (praca ''Culture and Anarchy'' – zawierająca krytykę [[Amerykanizacja|amerykanizacji]]), [[Alexis de Tocqueville]], [[John Ruskin]], [[William Morris]], [[Thomas Carlyle]], [[Ernest Renan]], [[Friedrich Nietzsche]], [[Ferdinand Tönnies]], [[Oswald Spengler]].

[[Rewolucja francuska|Rewolucja burżuazyjna]] w końcu wieku XVIII przyczyniła się do powstania [[utopia|utopijnej]] idei duchowego przywództwa [[Intelektualista|intelektualistów]], [[Filozofia|filozofów]] i [[artysta|artystów]], pobudzając całe pokolenie poetów do krytyki [[cywilizacja|cywilizacji]] [[przemysł]]owej. Przyniosła też pogardę artystów dla ''świata [[filister|filistrów]]'' i hasło ''sztuka dla sztuki''.

XVIII-wieczne myślenie [[utopia|utopijne]] nie przygotowało do wkroczenia w epokę umasowienia. [[Tomasz More|More]] (''Utopia''), [[Tommaso Campanella|Campanelli]] (''Państwo Słońca'') i [[Francis Bacon (filozof)|Bacon]] (''Nowa Atlantyda'') postulowali powstanie [[społeczeństwo|społeczeństwa]] na wzór małej [[Społeczność lokalna|społeczności lokalnej]], w której istotną rolę odgrywałaby kultura [[intelekt]]ualna. [[utopia|Utopie]] te odbijały się echem i prowadziły do krytyki wśród XIX-wiecznych myślicieli.

[[Johann Wolfgang von Goethe]] (''Prolog w teatrze'', pierwsza część ''Fausta'') będąc nie tylko twórcą, ale też i doświadczonym dyrektorem teatru oraz urzędnikiem dworskim do spraw kultury, krytykował rolę [[Komercjalizacja|komercyjnego]] [[Menedżer kultury|menedżera kultury]], która rozmija się z powołaniem artystycznym. Kultura zarządzana z perspektywy okienka kasowego ma przyciągnąć tłum i służy zasadniczo rozrywce publiki o niewyszukanych gustach. A gust taki schlebia przede wszystkim obrazom pospolitego życia ludzi. Niewiele ma to wspólnego z [[etos]]em artystycznym czy dążeniem do zdobycia prawdziwego uznania u potomnych, a ukazany w dziele Dyrektor Teatru to manipulator z pogardliwym dystansem do swojej publiki. Goethe wielokrotnie krytykował też [[Prasa (media)|prasę]] (w zasadzie jedyny XIX-wieczny środek [[Środki masowego przekazu|komunikowania masowego]]) i zarzucał jej, że karmi czytelników powierzchowną, nieprzetrawioną treścią, co prowadzi do zepsucia smaku u jej odbiorców.

[[Alexis de Tocqueville]] w roku 1835 opublikował swoją pracę ''Demokracja w Ameryce'' (tom drugi w 1840), w której opisał amerykańskie społeczeństwo lat 30. XIX wieku. Jego praca w kontekście rozważań nad kulturą masową jest o tyle istotna, że tendencje pojawiające się w [[Stany Zjednoczone|Ameryce]] nie były wówczas jeszcze widoczne w Europie, a sama amerykańska kultura masowa w kolejnych latach oddziaływała bardzo silnie na kształt kultury masowej także poza Ameryką (niektórzy nawet, choć błędnie, utożsamiali kulturę masową z kulturą amerykańską). Ważne jest więc zrozumienie, w jaki sposób kultura ta rodziła się u swych źródeł. Alexis de Tocqueville starał się unikać ocen i nawykowych założeń, występując w roli neutralnego obserwatora. Jego prace mają w sobie więcej socjologicznej ścisłości niż swobody i metodologicznego niedbalstwa, typowego dla spekulacji filozoficznych, których tak wiele można znaleźć w pracach późniejszych krytyków. Alexis de Tocqueville uważał, że istnieje istotna zależność pomiędzy warunkami bytowymi społeczeństwa, a [[Geniusz (człowiek wybitny)|geniuszem]] wywodzących się z niego twórców. W takim kontekście próbował interpretować obserwowane zjawiska. Amerykańskie społeczeństwo było wówczas [[Społeczeństwo rolnicze|społeczeństwem agrarnym]], w niczym jednak niepodobnym do [[Chłopi|chłopskich]] [[feudalizm|pofeudalnych]] warstw społeczeństwa [[Europa|europejskiego]]. Zarówno ubiór, jak i język miał w nim charakter [[miasto|miejski]], a praca ujęta była w ramy [[Komercjalizacja|komercji]], co kontrastowało z tradycją [[folklor|ludową]] wsi w Europie. Miało ono więc raczej własności typowe dla społeczeństw, które przekroczyły próg [[urbanizacja|urbanizacji]]: odznaczało się mobilnością przestrzenną, [[Ruchliwość społeczna|ruchliwością społeczną]] i „mentalną”, pozbawione było też ściślejszych więzi z uwagi na brak wspólnoty tradycji i obyczajów. Takie – mimo wszystko jednak agrarne – społeczeństwo działało w surowych warunkach pionierskich. Warunki takie promowały [[pragmatyzm|pragmatyczność]] i nastawienie na zapewnienie sobie zabezpieczenia materialnego. Stąd też brał się zanik zainteresowań rozważaniami [[teoria|teoretycznymi]] i ówczesny kształt [[szkolnictwo|szkolnictwa]]. Jak zauważa de Tocqueville, niewielu jest tam ludzi dobrze [[wykształcenie|wykształconych]], ale i tych nieposiadających żadnego wykształcenia jest mało. Podobny wpływ pojawia się w [[sztuka|sztuce]], gdzie [[estetyka]] została podporządkowana praktyce. Stąd też wynikał zanik [[ambicja|ambicji]] artystycznych wśród [[Cech|cechów rzemieślniczych]]. Odbiorcami nie była tu wszak ograniczona warstwa [[arystokracja|arystokratów]], lecz masa klientów, dla której trzeba było produkować dużo, a więc szybko, tanio i prostymi metodami, najlepiej w oparciu o gotowe wzorce. To, co czyniło [[pisarz]]y amerykańskich sławnymi (i bogatymi), to ich publiczność masowa, faworyzująca dzieła proste w odbiorze, niewymagające przygotowania intelektualnego, oddziałujące na [[Emocja|emocje]]. W pracach takich – jak zauważa de Tocqueville – dominuje zainteresowanie [[Osoba|człowiekiem]]. co – jak później będzie wielokrotnie wskazywane – jest trwałą własnością kultury masowej (kultura wyższa przeciwnie skłania się ku złożonym formom abstrakcyjnym, których rozumienie wymaga pewnego obycia kulturowego; zob. np. analizy nowej naówczas sztuki [[José Ortega y Gasset]]a w eseju ''Dehumanizacja sztuki''). [[Demokratyzacja]] publiczności teatrów, jak i rozpowszechnienie [[czytelnictwo|czytelnictwa]] [[literatura|literatury]] nieuchronnie wprowadziło logikę komercji i [[handel|handlu]] do twórczości artystycznej, a to skutkowało obniżeniem poziomu artystycznego. Niski poziom kultury rodził się więc według de Tocqueville z wpływu wywieranego przez odbiorców – nie miało to nic wspólnego z manipulatorstwem jej twórców. De Tocqueville nie przejawiał też pesymizmu – nie uważał więc, by w kulturze społeczeństwa [[demokracja|demokratycznego]] tworzenie wartościowych prac artystycznych czy intelektualnych nie było możliwe. To, co kształtowało wówczas amerykańską kulturę, wiązało się z powszechnością [[Biblia|Biblii]] i [[gazeta|gazet]]. To były też elementy, które zespalały ówczesne społeczeństwo amerykańskie. Aspiracje do [[luksus]]u zawsze wyprzedzały możliwości ich spełnienia, przez co – jak uważał de Tocqueville – zaspokajane one były jedynie wartościami pozornymi, a nie prawdziwymi.

[[Thomas Carlyle]] (publikacje: ''Kult Bohaterów'' 1843 i ''Past and Present''), podobnie jak inni intelektualiści jego czasów, choć z jednej strony postulował przewodnią rolę „arystokratów talentu” i krytykował [[kapitalizm|kapitalistyczną]] [[cywilizacja|cywilizację]] [[przemysł]]ową, w której dominuje „ciemna masa” (z zamiłowaniami do podstępu, przekupstwa, pijaństwa i wulgarności) i tępa siła [[pieniądz]]a, w której [[Transakcja (finanse)|transakcje]] pieniężne stały się niemal jedynym elementem wiążącym ludzi ze sobą, to z drugiej jednak strony szedł na kompromis i okazywał pewną gotowość do wejścia w układ z zasadami nowo powstałego społeczeństwa. Carlyle opowiadał się za wprowadzeniem powszechnej [[oświata|oświaty]], co miało zapobiec ewentualnej [[rewolucja|rewolucji]].

Podobnie [[John Ruskin]] proponował ucieczkę od [[cywilizacja|cywilizacji]] [[technika|technicznej]], która wprowadziła sztuczne podziały na [[Klasa próżniacza|klasę próżniaczą]] i [[proletariat|klasę robotniczą]], zwracając się ku [[średniowiecze|średniowiecznym]] wzorom organizacji [[cech]]owych i średniowiecznej [[Gotyk|sztuki gotyckiej]]. Jako przykład podawał tu [[Prerafaelici|ruch prerafelitów]] i [[Komuna|komunistyczną]] społeczność [[cech]]u św. Jerzego. Podejście takie [[Karl Marx|Karol Marks]] określił później jako reakcyjny [[socjalizm]] feudalny. Ruskin swoją doktrynę [[estetyka|estetyczną]] powiązał z [[estetyzm]]em, a ''[[Smak (estetyka)|gust]]'' – z [[moralność|moralnością]]. Jedyny podział społeczeństwa na klasy powinien przebiegać według niego według podziałów gustów. Wypaczenie gustów estetycznych to nie tylko upadek kultury, ale i upadek [[moralność|moralny]]. Podobny charakter krytyki, jak u Johna Ruskina, można znaleźć w późniejszych tekstach [[Friedrich Schiller|Friedricha Schillera]] oraz [[Lew Tołstoj|Lwa Tołstoja]]. Friedrich Schiller również formułował zarzuty przeciwko manipulatorom, którzy ogłupiają publiczność i [[Korupcja|korumpują]] twórców.

Idący taką samą drogą [[William Morris]] (''Wieści znikąd'') stworzył naiwne obrazy harmonii [[Anarchizm|anarchicznego]] społeczeństwa [[socjalizm|socjalistycznego.]] Przedstawił on wizje XX-wiecznej [[Anglia|Anglii]], w której [[Industrializacja|industrializm]] zastąpiono pracą [[Rękodzieło|rękodzielniczą]], wykonywaną przez intelektualnie i artystycznie kompetentnych mieszkańców opisywanej [[utopia|utopijnej]] krainy. Prawdziwa sztuka zdaniem Morrisa tworzona była „przez wielu dla niewielu”.

[[Matthew Arnold]] (jego praca ''Culture and Anarchy'' z 1869 roku przedstawia krytykę [[amerykanizacja|amerykanizacji]]) atakował [[Prasa (media)|prasę masową]] za jej [[demagogia|demagogię]] i zastępowanie treści o wartościach intelektualnych i estetycznych przez tematykę związaną z [[biznes]]em i [[polityka|polityką]]. Matthew Arnold, wychowany w umysłowej ekskluzywności [[Uniwersytet Oksfordzki|Oxfordu]], bliski był w swoim spojrzeniu takim krytykom, jak Thomas Carlyle. Z niechęcią odnosił się do [[Inżynieria mechaniczna|mechanicznej]] [[cywilizacja|cywilizacji]] [[przemysł]]owej i był pełen pogardy dla „[[Ochlokracja|motłochu]]” i [[mieszczaństwo|mieszczańskich]] [[Filister|filistrów]]. Choć swój atak skierował w końcu nie tyle przeciwko masom, ile przeciw manipulatorom tych mas, którzy porzucają istotne wartości kultury, kierując się ku fałszywym wartościom polityki. Prognozował, że wzrost produkcji połączony ze ślepą pogonią za zyskiem doprowadzi do wzrostu liczebności mas, pogrążonych w nędzy ekonomicznej i kulturowej (stąd też brał się jego lęk przed rewolucją). W przeciwieństwie do późniejszych krytyków miał w sobie wiele [[optymizm]]u. Uważał, że właściwa droga wiedzie przez upowszechnianie tego, co w kulturze intelektualnej jest najlepsze. Podejście takie kontrastuje ze stanowiskiem późniejszych krytyków, jakich jak Ernest Renan, Friedrich Nietzsche czy Oswald Spengler, którzy szeroki zakres oddziaływania kultury zawsze wiązali ze sprowadzeniem kultury do wspólnego mianownika i przez to sprowadzeniem jej do przeciętności i bylejakości.

[[Ernest Renan]] – stworzył skrajnie intelektualistyczną [[utopia|utopię]], nie sądził, by niewielka dawka [[wiedza|wiedzy]] wynikła z wprowadzenia powszechnej [[oświata|oświaty]] zapobiegła wszystkim negatywnym (zarówno kulturowym, jak i politycznym) skutkom [[demokratyzacja|demokratyzacji]]. Wydarzenia związane z [[Komuna Paryska|komuną]] wywołały w nim lęk i oburzenie. Był zdania, że zwycięstwo mas doprowadzi do wyeliminowania ze sztuki i nauk wszystkiego co najcenniejsze. Pół wieku przed Aldousem Huxleyem stworzył [[satyra|satyryczną]] utopię demokracji przemysłowej. Świat niewyszukanej zabawy, użycia i zaspokojenia, czyli [[konsumpcjonizm|konsumpcji]] jak byśmy dziś powiedzieli, oznaczał dla niego pustkę intelektualną. Osiągnięcie dobrobytu przez szersze masy, jak uważał, doprowadzi do jego demoralizacji i zachłyśnięcia się „tanimi przyjemnościami” co zagrozi wartościom kultury wyższej. Intelektualny [[elitaryzm]] i wynikająca stąd pogarda do mas doprowadziła go do podziału kultury na dwa obszary: pierwszy obszar miał być obszarem kultury elit naukowych i artystycznych; drugi obszarem kultury masowej, „zagospodarowanym” przez szkołę elementarna nadzorowaną przez [[Duchowieństwo|kler]].

Kolejny, bardzo wpływowy krytyk, o skrajnie indywidualistycznym i elitarystycznym spojrzeniu na kulturę to [[Friedrich Nietzsche]]. W teoriach Nietzschego zarówno sama masa, jak i kultura masowa jest jedną z głównych koncepcji. Masy te traktuje z głęboką wręcz utopijną pogardą, ujmując je w takich terminach jak ''trzoda'' czy ''bydło''. Potępia też [[burżuazja|burżuazję]] i system [[kapitalizm|kapitalistycznego]] wyzysku, bo jak uważa brak w tym odpowiedniego dostojeństwa i stylu, a idąc dalej tym tokiem rozumowania potrafi nawet okazać zrozumienie [[socjalizm|socjalistom]], którzy przeciwstawiają się systemowi kapitalistycznemu. Człowiek zamknięty w [[pragmatyzm|pragmatycznym]], kapitalistycznym systemie jednostajnej, rutynowej, bezmyślnej pracy produkcyjnej, bez wglądu na to, jaką pełni w tym systemie rolę, upodabnia się do zwykłej [[maszyna|maszyny]]. Rozwój [[Rynek (ekonomia)|rynku]] i [[handel|handlu]], a wraz z tym przeniknięcie zasad komercji do kultury doprowadziło do powstania niskiej komercyjnej kultury, którą nazywał pogardliwie „[[kram]]arską”. Artyści dążąc do produktywności, sami doprowadzają do swojej degradacji. Friedrich Nietzsche krytykuje kulturę współczesnego mu społeczeństwa właśnie dlatego, że jest masowa, mechaniczna i skomercjalizowana, służy rozrywce i zaspokojeniu. Takiej kulturze przeciwstawia kulturę wyższą, przez którą rozumie wytwory warstwy społecznej, która nie musi parać się pracą produkcyjną i tworzy, korzystając ze swobody [[Czas wolny|czasu wolnego]]. Jednak zwiększający się dostęp klas średnich do czasu wolnego Nietzsche uznawał za zagrożenie dla kultury wyższej, gdyż prawdziwa kultura wyższa powstaje tylko w warunkach [[Patos (estetyka)|patosu]] dystansu społecznego. Prawdziwą kulturę wyższą wiązał z ideą wzniosłego cierpienia, podczas gdy niska kultura była tym rodzajem kultury, która służyła masom do zabawy, przynosiła im zadowolenie, szczęście lub doskonałość materialną. Zagrożenie widział też w upowszechnianiu oświaty i kultury, bo upowszechnienie życia kulturalnego i dóbr kultury nieodłącznie wiązało się dla niego z ich dewaluacją.

[[Oswald Spengler]] przedstawił [[Filozofia historii|historiozoficzną]] teorię rozwoju kultury postulując istnienie pewnych kulturowych całości, które powstają, rozwijają się, aż w końcu zanikają w ostatnim stadium takiego cyklu. [[Cywilizacja|Cywilizację]] rozumiał w sposób specyficzny – właśnie ostatnie jako stadium powyższych przemian kultury, czyli stadium upadku. Punkt rozgraniczenia wynika tu z przeciwstawienia wsi miastu, a więc ostatnie stadium związane było z wejściem w fazę [[urbanizacja|urbanizacji]] (niekoniecznie [[Industrializacja|industrializacji]]). Spengler ponadto przyjął, że istnieje kulturalna homologia pomiędzy wszystkimi takimi kulturowymi całościami. Innymi słowy, uważał, że wszystkie cywilizacje, jakie wyróżnił (między innymi Chiny, Egipt, hinduski buddyzm, dawny Rzym, socjalistyczny Zachód przełomu XIX i XX wieku) przechodzą przez analogiczny cykl kulturowy. Taka wizja cykliczności kontrastowała z popularnymi wówczas teoriami [[Ewolucjonizm (nauki społeczne)|ewolucjonizmu kulturowego]] (zob. też [[Lewis Morgan]]). Krytyka Spenglera zwraca się ku mieszkańcom miast, którzy tworzą jego zdaniem [[Pasożytnictwo|pasożytniczą]], [[Ciało amorficzne|amorficzną]] i fluktuującą masę – czyli jak to sam ujmował: ''motłoch''. [[Miasto]] centralizuje i standaryzuje życie swych mieszkańców. Anonimowi manipulanci, działający faktycznie w imię [[pieniądz]]a, stojący za opiniami podawanymi w [[gazeta]]ch tworzą iluzję samookreślenia takich mas. Zwracają się wszak nie do „najlepszych”, lecz do ogółu i miarą ich sukcesu są ilościowe, a nie jakościowe efekty – uprawiają więc jak to określił intelektualną [[prostytucja|prostytucję]]. [[Industrializacja|Uprzemysłowienie]], jak zauważał, prowadzi do [[Dehumanizacja|odczłowieczenia]]. [[maszyna|Maszyny]] wpędzają w swoją niewolę ludzi, którzy je stworzyli. Spengler był faktycznie kontynuatorem myśli Renana i Nietzschego. Przepojony [[Katastrofizm (kultura)|katastroficznym]] [[pesymizm]]em wskazywał na upadek dotychczasowych wartości i prorokował mający nadejść niebawem upadek [[Cywilizacja zachodnia|cywilizacji Zachodu]]. Jego publikacje odbiły się nie mniejszym echem niż publikacje wcześniej wspomnianych krytyków. Późniejsza krytyka przejęła w zasadzie takie wizje Spenglera z całym ich „inwentarzem” jednak myśl Spenglera jest na swój sposób różna, gdyż Spengler zwracając się przeciwko cywilizacyjnej produkcji symboli podkreślał również jej nadmierny intelektualizm gloryfikując zamiast tego prowincjonalne życie związane z tradycyjną, [[Metafizyka klasyczna|metafizyczną]] kulturą (szczególnie kulturą dawnych czasów).

Wpływy [[utopia|utopijnego]] myślenia dostrzec można także w krytyce społeczeństwa masowego [[Ferdinand Tönnies|Ferdinanda Tönniesa]].