Càstia su còdighe de orìgine de Gherra de Afganistàn (2001-sighende)

== Cuntestu ==
Sa prima desistabilizatzione polìtica in [[Afganistàn]] fiat istada sa depositzione su gurrei [[Zahir Shah]] a banda de su fradile [[Muhammad Dawud Khan]] in su [[corpu de istadu afganu de su 1973]]. Dawud Khan aiat taballadu de primu ministru dae su [[1953]] e aiat promòvidu sa modernizatzione econòmica, s'emantzipatzione de is fèminas e su natzionalismu [[Pashtu (etnia)|pashtu]]. Custu fatu ùrtimu costituiat una minetza pro su guvernu de su [[Pakistan|Pakistàn]], in cunflitu cun su [[Pashtu (etnia)|pòpulu pashtu]] a intro de is fronteras cosa sua. A metade de sos annos setanta, su primu ministru pakistanu [[Zulfikar Ali Bhutto]] aiat comintzadu a intzullare a is cabos islamistas afganos, comente [[Burhanuddin Rabbani]] e [[Gulbuddin Hekmatyar]] a si nche pesare in contras de su règimene. In su [[1978]], Dawud Khan fiat bochidu durante sa [[rivolutzione Saur]] ghiada dae su [[Partidu Democràticu Populare de Afganistàn]] (PDPA, partidu apoderadu dae s'[[Unione Sovietica|Unione Soviètica]]), fintzas a tando alliadu suo a su guvernu.<ref>{{Tzita web|url=http://www.afghanland.com/history/biography/daoud.html|tìtulu=Mohammad Daud Khan|atzessu=2021-08-17|dataarchìviu=2017-08-17|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20170817040633/http://www.afghanland.com/history/biography/daoud.html|urlmortu=eja}}</ref> Su PDPA aiat batidu una trasformatzione sotzialista pro mèdiu de s'abolitzione de is [[Coja cumbinada|cojas cumbinadas]], sa promotzione de s'[[alfabetizatzione]] massitza e sa riforma de sa propiedade de sa terra. Custu aiat criadu unu cunflitu cun s'òrdine tribale traditzionale e aiat provocadu s'opositzione in is zonas rurales. Sa reprimidura de su PDPA aiat portadu a una rebellia aberta. Su PDPA si fiat indebilitadu pro neghe de unu corpu de istadu internu su 11 de cabudanni de su 1979 cando [[Hafizullah Amin]] aiat dispatzadu su presidente [[Nur Muhammad Taraki]]. S'[[Unione Sovietica|Unione Soviètica]], profetende de sa dibilesa de su PDPA e fiat intervènnida militarmente tres meses a pustis pro depònnere Amin e ddoe sètzire una cambarada de su PDPA ghiada dae [[Babrak Karmal]].

=== Invasione soviètica ===
Is fortzas sovièticas aiant invàdidu su territòriu de s'istadu su mese de nadale de su [[1979]]. Custu fatu aiat atzitzadu is rivales suos in sa [[Gherra frida|Gherra Frida]], chi beniant tando a èssere [[Istados Unidos de Amèrica|Istados Unidos]], [[Pakistan|Pakistàn]], [[Aràbia Saudita]] e [[Cina]], chi aiant inghitzadu a donare agiudu a is rebeldes (is [[Mujahidin|mujahidines]], de ideologia [[Jihad|jihadista]]) de manera chi gherrarent contra de sa [[Repùblica Democràtica de Afganistàn]], apoderada dae is [[Unione Sovietica|sovièticos]]. A s'imbesse de su guvernu [[Secularizatzione|seculare]] e [[Sotzialismu|sotzialista]], chi controllaiat is tzitades, is mujahidines dominaiant is zonas rurales. Sa [[Central Intelligence Agency|CIA]] aiat traballadu in manera istrinta cun is servìtzios de intellighèntzia pakistanos pro aberrere canales de apògiu istràngiu a is mujahidines. Sa gherra puru aiat atiradu voluntàrios àrabos, connotos a pustis che a "[[Àrabu afganu|àrabos afganos]]" (intre chie [[Osama bin Laden]]).

=== A pustis de s'iscontzu de s'Unione Soviètica ===
A pustis de su retiru de s'esèrtzitu sovièticu dae Afganistàn su mese de maju de su [[1989]], su règimene de su PDPA aiat pòdidu aguantare fintzas a su [[1992]], cando, a pustis de s'iscontzu de s'[[Unione Sovietica|Unione Soviètica]] su regìmene comunista fiat abarradu chentza de apoderadura e su generale [[Uzbekistàn|uzbecu]] [[Abdul Rashid Dostum]] aiat disertadu. Depostu su guvernu sotzialista, is sennores de sa gherra, intre chie unos cantos islamistas, aiant comintzadu a gherrare pro otènnere pro su podere.

=== Sennores de sa gherra ===
In su [[1992]] su cabu islamista [[Burhanuddin Rabbani]] fiat fatu ufitzialmente presidente de s'[[Istadu Islàmicu de Afganistàn]], ma aiat dèpidu gherrare contra de àteros sennores de sa gherra pro su controllu de [[Kabul]]. A sa fine de su [[1994]] su Ministru de sa Defensa de Rabbani, [[Ahmad Shah Massoud]], fiat resèssidu a intrare a Kabul e aiat acabadu faghende unos cantos massacros in sa capitale.<ref>{{Tzita web|url=http://www.afghanistanjusticeproject.org/warcrimesandcrimesagainsthumanity19782001.pdf|tìtulu=The Afghanistan Justice Project|atzessu=2021-08-19|dataarchìviu=2013-10-04|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20131004221455/http://www.afghanistanjusticeproject.org/warcrimesandcrimesagainsthumanity19782001.pdf|urlmortu=eja}}</ref> Massoud aiat intentadu de cumintzare unu protzessu polìticu natzionale cun s'obietivu de afortigare su paisu. Àteros sennores de sa gherra, aiant sighidu mantenende is feos issoro.

In su [[1994]] [[Mohammed Omar]], unu membru de is [[Mujahidin|mujahidines]] chi aiat retzidu annestru in una [[madrasa]] [[Pakistan|pakistana]], fiat torradu a [[Kandahar]] e aiat formadu su movimentu [[talebanu]]. Is sighidores suos fiant istudiantes religiosos chi intentaiant de acabare cun is sennores de sa gherra peri un'aderimentu istrintu a sa lege islàmica ([[Sharia]]). In su mese de santandria de su 1994, is talibanos aiant conchistadu totu sa [[provìntzia de Kandahar]] e aiant refudadu s'oferta de su guvernu de s'unire a unu guvernu de coalitzione. In su 1995 aiant cumintzadu s'ofensiva conca a Kabul.

=== Istadu islàmicu Afganu contras Talebanos ===
Is primas vitòrias de is talebanos in su [[1994]] fiant istadas sighidas dae una nera de derrotas mannas.<ref>{{Tzita web|url=http://www.hrw.org/reports98/afghan/Afrepor0-01.htm|tìtulu=THE MASSACRE IN MAZAR-I SHARIF|atzessu=2021-08-19|dataarchìviu=2008-11-02|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20081102042606/http://www.hrw.org/reports98/afghan/Afrepor0-01.htm|urlmortu=eja}}</ref> Su [[Pakistan|Pakistàn]] aiat frunidu un'apderadura forte a is talebanos.<ref>{{Tzita web|url=https://nsarchive2.gwu.edu//NSAEBB/NSAEBB227/index.htm|tìtulu=Pakistan: "The Taliban's Godfather"?}}</ref> Analistas comente Amin Saikal aiant descritu su grupu che a fortza de rapresentatzione de sos interèssios regionales de su Pakistàn, cosa chi is talibans ant negadu. Is talibans aiant comintzadu a bombardare Kabul a cumintzu de [[1995]], ma no fiant resèssidu dda conchistare.

Su 27 de cabudanni de su [[1996]] is talebanos, cun s'apògiu militare de su [[Pakistan|Pakistàn]] e s'apògiu finantziàriu de s'[[Aràbia Saudita]], aiat pigadu possessu de Kabul e aiant fundadu s'[[Emiradu Islàmicu de Afganistàn]].<ref>{{Tzita web|url=https://archive.org/details/ghostwarssecreth00coll|tìtulu=Ghost wars : the secret history of the CIA, Afghanistan, and bin Laden, from the Soviet invasion to September 10, 2001}}</ref> Aiant aici impostu s'interpretatzione fundamentalista issoro de s'[[Islam]] in is territòrios suta su controllu issoro, comente pro esempru, emitende bandos chi proibiant a is fèminas de traballare foras de domo, andare a iscola o essire dae domo chi no acumpangiadas dae unu familiare mascru. Segundu s'espertu pakistanu [[Ahmed Rashid]], "intre 1994 e 1999, s'istimat chi intre 80.000 e 100.000 pakistanos si fiant formados e aiant gherradu in s'Afganistàn" a costadu de is talebanos.<ref>{{Tzita libru|autore=Maley, William|tìtulu=The Afghanistan wars. Palgrave Macmillan|annu=2009|p=88}}</ref>

Is antigos inimigos aiant creadu unu ''fronte unidu'' contra de is talebanos, connotu comente [[Alliàntzia de su Norte]]. Su fronte unidu incluiat a fortzas [[Tagicos (etnia)|tagicas]] (ghiados dae [[Aḥmad Shāh Masʿūd|Massoud]]), fortzas [[Uzbecos (etnia)|uzbecas]] (ghiadas dae [[Abdul Rashid Dostum|Dostum]]) e fintzas grupos de [[Hazara (etnia)|hazaras]] e fortzas [[Pashtu (etnia)|pashtu]] suta sa diretzione de cumandantes comente [[Abdul Haq]] e [[Haji Abdul Qadir]]. Ambos aiant cuncordadu de traballare imparis cun su re afganu esiliadu [[Zahir Shah]]. S'Alliàntzia de su Norte aiat retzidu grados vàrios de apògiu dae [[Rùssia]], [[Iran|Iràn]], [[Tagikistàn]] e [[Ìndia]]. Is talebanos però aiant conchistadu [[Mazar-i Sharif]], sa de bator tzitades prus mannas de Afganistàn, in su [[1998]] e aiant mandadu Dostum a s'esìliu.

Su cunflitu fiat istadu tostu meda. Segundu is [[Natziones Unidas]] (ONU) mentras chi is talebanos intentaiant afortigare su controllu subra su norte e s'ovest de s'Afganistàn, cummìtiant massacros sistemàticos contra tziviles. Funtzionàrios de is Natziones Unidas aiant decraradu chi fiant istados fatos "15 massacros" intre su [[1996]] e su [[2001]], massimamente in contras de [[Isciismu|isciitas]] [[Hazara (etnia)|hazaras]].<ref>{{Tzita web|url=https://www.chicagotribune.com/news/ct-xpm-2001-10-12-0110120312-story.html|tìtulu=Taliban massacres outlined for UN}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://www.papillonsartpalace.com/massacre.htm|tìtulu=Taliban Atrocities - Confidential UN report details mass killings of civilian villagers|atzessu=2021-08-19|dataarchìviu=2002-11-18|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20021118162327/http://www.papillonsartpalace.com/massacre.htm|urlmortu=eja}}</ref> Unu resposta a s'esecutzione de 3.000 presoneris talebanos a banda de su generale uzbecu Abdul Malik Pahlawan in su 1997, is talibans aiant esecutadu unos 4.000 tziviles a pustis de pigare Mazar-e Sharif in su [[1998]].<ref>{{Tzita web|url=https://www.refworld.org/docid/3ae6aab050.html|tìtulu=Afghanistan: Situation in, or around, Aqcha (Jawzjan province) including predominant tribal/ethnic group and who is currently in control}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://www.hrw.org/reports98/afghan/Afrepor0-03.htm|tìtulu=IV. INCITEMENT OF VIOLENCE AGAINST HAZARAS BY GOVERNOR NIAZI|atzessu=2021-08-19|dataarchìviu=2007-12-15|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20071215095339/http://www.hrw.org/reports98/afghan/Afrepor0-03.htm|urlmortu=eja}}</ref>

Sa brigada 055 de [[Osama Bin Laden|Bin Laden]] fiat istada responsàbile de is bochiduras massitzas de tziviles afganos.<ref>{{Tzita web|url=https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/asia/afghanistan/1340244/Afghanistan-resistance-leader-feared-dead-in-blast.html|tìtulu=Afghanistan resistance leader feared dead in blast}}</ref> Su raportu de is Natziones Unidas tzitat testimonias presentziales dae medas biddas chi descrient ca is "gherradores àrabos portaiant lepas longas chi s'usaiant pro degollare e iscorjiare sa gente".

In su [[2001]] is talebanos controllaiant unu 90% de s'Afganistàn, cun s'Alliàntzia de su Norte alindada a s'estremu nord-estu de su paisu. Is cumbatas a costadu de is fortzas talebanas aiant contadu intre 28.000 e 30.000 pakistanos (in generale pashtus) e intre 2.000-3.000 militantes de [[Al-Qaeda]].<ref>{{Tzita web|url=https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/asia/afghanistan/1340244/Afghanistan-resistance-leader-feared-dead-in-blast.html|tìtulu=Afghanistan resistance leader feared dead in blast}}</ref> Raportos de [[Human Rights Watch]] naraiant chi gherraiant in s'Afganistàn sordados regulares, mescamente de su corpus de frontera pakistanu, ma fintzas de s'esèrtzitu chi fruniant apoderadura dereta in sa cumbata.<ref>{{Tzita web|url=https://www.hrw.org/reports/2001/afghan2/Afghan0701-02.htm|tìtulu=III. PAKISTAN'S SUPPORT OF THE TALIBAN}}</ref>

=== Atacos a sas Turres Gemellas ===
A pustis de sos [[Atentados a is Turres Gemellas de su 2001|atentados a is Turres Gemellas de s'annu 2001]], su tando presidente de [[Istados Unidos]], [[George W. Bush]], aiat emìtidu un'ultimatum a is talebanos pro intregare [[Osama bin Laden]] e "tancare luegus totu is campos de annestru terrorista, intregare totu is terroristas e is partidàrios issoro e dare a sos Istados Unidos prenu atzessu a is campos de annestru terrorista proddos aberiguare". Osama bin Laden fiat amparadu dae is leges traditzionales de s'ospedàgiu pashtu. Is talebanos aiant cundennadu publicamente is atacos de su 11 de cabudanni.<ref>{{Tzita web|url=http://www.cnn.com/2001/US/10/07/ret.us.taliban/|tìtulu=U.S. rejects Taliban offer to try bin Laden|atzessu=2021-08-19|dataarchìviu=2004-06-14|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20040614003300/http://www.cnn.com/2001/US/10/07/ret.us.taliban/|urlmortu=eja}}</ref>

A pustis de s'invasione de sos Istados Unidos, is talebanos aiant dimandadu prus de una borta una ispriculadura e sa boluntade de intregare Osama bin Laden a unu de tres paisos de manera chi esseret protzessadu in manera dèpida. Is Istados Unidos si fiant negados e aiant sighidu is bombardamentos contra de s'aeroportu de Kabul e àteras tzitades.<ref>{{Tzita web|url=https://www.theguardian.com/world/2001/oct/14/afghanistan.terrorism6|tìtulu=US warplanes launch new wave of attacks}}</ref> [[Haji Abdul Kabir]], sa de tres personalidades prus poderosa de su regìmene talebanu, aiat naradu a is giornalistas: "Chi si proat a is talibans ca Osama bin Laden est implicadu, diamus èssere dispostos a dd'intregare a unu de tres paisos".<ref>{{Tzita web|url=https://www.theguardian.com/world/2001/oct/14/afghanistan.terrorism5|tìtulu=Bush rejects Taliban offer to hand Bin Laden over}}</ref> In una reunione de su 15 de santugaine de su 2001 in [[Islamabad]], [[Wakil Ahmed Muttawakil]], ministru de Afàrios Èsteros de s'Afganistàn, aiat ofèrridu Osama bin Laden a sa intrega de s'[[Organizatzione de Cooperatzione Islàmica]] (OIC) pro èssere giuigadu pro sos atacos terroristas de su 11 de cabudanni, renuntziende a sa cunditzione chi sos [[Istados Unidos de Amèrica|Istados Unidos]] frunirent proas de sa partetzipatzione de Osama bin Laden a sos atacos.<ref>{{Tzita web|url=http://www.ipsnews.net/2011/05/us-refusal-of-2001-taliban-offer-gave-bin-laden-a-free-pass/|tìtulu=U.S. Refusal of 2001 Taliban Offer Gave bin Laden a Free Pass}}</ref>