Pennsilfaanisch Deitsch
Vun Wikipedia
Pennsilfaani Deitsch | |
---|---|
Gschwetzt in: | Amerikaa (Pennsilfaani, Ohio), Kanadaa |
Schwetzer-Nummere: | as erschte Schprooch: baut 250,000
as zwette Schprooch: baut 50,000 |
Schtammbaam: | Indo-Yuropee'enisch
|
Deel Dialect Naame (Some overlaeppe): | Midwestern-deitsch, Bleenleit-deitsch, Kaericheleit-deitsch, Canadian-deitsch, Barrickskaundi-deitsch, Lechaakaundi-deitsch, usw. |
Codes | |
ISO 639-1 | — |
ISO 639-2(B) | gem |
ISO 639-3 | pdc |
Die Pennsilfaanisch Deitsch Schprooch /pensIlfa:nIŝdaItŝ/, ass gwehnlich yuscht Deitsch heesst unnich die Pennsilfaanisch Deitsche, awwer aa Pennsylvania German odder Pennsylvania Dutch genennt watt in Englisch, iss en Schprooch, ass gschwetzt watt bei verleicht 300,000 Leit in meh wie 20 Schteets in die USA un in Ontario (Kanadaa). S'menscht vun die Schwetzer sinn heit Amische un Fuhremennischte, wu Deitsch aa heit noch schwetze zu ihre Kinner, awwer's hot aa en latt Luthrische un Reformierte un Leit vun en Wisch annre Gmeeschafte, wu die Mudderschprooch noch gschwetzt henn, dieweil ass sie Kinner waare.
Die erschte Deitsche henn gsettelt in Pennsylvaani in 1683. In sellem Yaahr henn sie 's Schtettel Germantown gegrindt neegscht an Filidelfi. Der Mann, wu die do erschte deitsche Settlers gfiehrt hot, waar der Franz Daniel Pastorius.
In sellre Zeit henn die Deitsche all ihre unnerschiddliche Dialects gschwetzt - un deel vunne henn enanner schier gaar net verschteh kenne. So darrich die Generations henn sie die Schprooche zammegmixt - aa mit Englisch - un mer kann verleicht saage, ass die Schprooch zimmlich gleich waar ganz iwwer Pennsylvaani in die Zeit zwischich 1785 un 1815. Sidder selli Zeit kammer saage, ass die Deitsche im neie Land "Pennsylvaanisch-Deitsch" schwetze. Die Gegend, wu die Schprooch gschwetzt watt, heesse deel Leit sitter em 19. Yaahrhunnert Pennsylvania Deitschland odder aa "Pennsylvania Dutch Country".
S'menscht vun die Settlers warre vun en Weltdeel kumme gwest, ass Kurpfalz odder die Pfalz (Palatinate) gheesse watt. Un en "Paelzer" kann aa noch heit, am Aafang vum 21. Yaahrhunnert, zimmlich guud ausmache, was en Pennsylvaanisch-Deitscher am schwetze iss deweehe. Allzwee Schprooche sinn aa naach zehe Generations noch zimmlich gleich.
'S hot aa en latt pennsylvaanisch-deitsche Blatznaame.
Lischt vum Inhalt |
[Ennere] Grammar
(Do sett ebbes schtehe iwwer die deitsch Schprooch.)
Mer kann deitsch lanne in unnerschiddliche pennsylvaanisch-deitsche Klasse in Pennsylvaani, un wammer die Mudderschprooch schun schwetzt, kammer zammekumme mit annere Mannsleit un Weibsleit in Schwetzerei-Druppe fer die Schprooch iewwe.
Fer en arrig katze Einleitung gewwe, Pennsylvaanisch-Deitsch hot drei Gschlechter, so wie Hochdeitsch. Ee Unnerschitt zwischich Hochdeitsch unn Pennsilfaanisch Deitsch iss ass Hochdeitsch vier "Cases" hot, awwer Pennsilfaanisch Deitsch yuscht en Common Case unn en Dative Case fer Nouns hot, unn fer Pronouns, en Dative Case, Nominative Case unn Accusative Case. Deel Leit duhn noch heidzedaags der Dative Case yuuse (geweehnlich eldere Leit), awwer deel duhn nimmi der Dative Case yuuse, wann sie schwetze, besonders is es so unnich die yungi Leit.
- Gewebbgleecher
- Do kammer e Bissel Pennsylvanisch-Deitsch heere.
[Ennere] Entschtehung vum Pennsylvanisch-Deitsche naach der Theorie vum Werner H. Veith (1968)
In die Gegend vum heidiche Lengeschder Kaundi, sinn im 18. Yaahrhunnert zwee unnerschiddliche Gruups von Dialect-Schwetzer zammekumme. Leit vun die Schweiz, die Elsass un vun Württemberg, un Eiwannnerer vun die Pfalz. Demit sie mitenanner schwetze henn kenne, hot bis ebaat 1800 en so-genannde "Misch-Mundart" (mixed dialect) entwickelt, ass mit die Zeit aagnumme warre is vun all die deitsche Settlers (bis ca. der Aafang vum 19. Yaahrhunnert). Des is es heidiche Pennsylvanisch-Deitsch. Selli Misch-Mundart, hot der Wolfgang Veith darrich sei Schtuddiess ausgfunne, iss neecher zu die Eastern Palatine Dialect, ass in die Gegend neegscht an die Schtadt vun Mannheim gschwetzt watt, ass s'iss zu enniche annre Dialects. Er hot im Oschte vun Lengeschder-Kaundi, besonders in Baumannsschtettl un in Nei-Holland im Yaahr 1967/68 researched, un die deitsche Leit datt gfroogt, welli Wadde sie yuuhse fer welli Saches . Ferwas hot sich selli Eastern Palatine Dialect geehich die annere saadwest deitsche Dialects darrichgsetzt? - Allem noch, iss es net yuuhscht weil so viel Settlers von selli Gegend neegscht an Mannheim kumme warre.
Der Wolfgang Veith saagt (Pages 266-271), ass weil der Unnerschidd zwischich die Dialects vun die Settlers, die wo's neegscht an Lengeschder Kaundi gwuhnt henn, 's greescht waar, iss der Dialect established warre, ass s'neegscht zu die hochdeitsch "Schreib-Schprooch" gwest waar. Dieweil ass die do hochdeitsch Schreib-Schprooch alleweil in die Biwwele, Gesangbicher, Zeitinge un so weiter, vun die Schweizer, die Elsässer (Alsatians), Württemberger un die Pfälzer geyuuhst waare is, un alsemol in die Karrech (odder in die Gmee, odder in die Versammling) im Gottesdienscht, wo mer en Hochdeitsch gsunge un gheert hat, ass aa influenced waar von Pennsylvaanisch Deitsch, waar vun all die differnte Palatine Dialects der Mannheim Dialect (pälzisch: Mannemer Dialekt) s'neegscht zu die Schrift-Schprooch (90 % direct, odder indirect Iwwereischtimming (Agreement) mit die Schrift-Schprooch) - awwer nadierlich yuuscht die Wadde, ass er gfroogt hat deweehe. Mer kann gut glaawwe, ass es net leicht waar, fer mitenanner schwetze, wann ee Settler vun Berner (Banner) Land mit en Bauer vun Zweibrücken/Pfalz iwwer die Aernt schwetze hot welle, un allzwee eefach so geschwetzt hen, wie ihne der Schnawel gwaxe waar (mit annre Wadde, wie sie draa gegwehnt warre fer schwetze, wo sie kumme warre devun).
Fer weise ass der Mannheim Dialect (Des hot der Wolfgang Veith der "Kernraum" gheesse. Des meent die "Core Region".) s'neegscht zu die hochdeitsch Schrift-Schprooch waar (es "Hochdeitsch" is abbadich en Schprooch, ass mer schreibt, awwer net oft schwetzt), hot der Wolfgang Veith browwiert ghat, fer en Table mache, ass etliche differnte Dialects mitenanner vergleiche dutt. (Do sinn yuscht en Paar katz-gmachte Beischpiele):
Hochdeitsche Schreib-Schprooch | Kernraum (Mannheimer Gegend) | Umgebung des Kernraums (annere pfälzische Dialekte) |
---|---|---|
Luft | Luft | NO- Loft |
Wiese | Wies | NW: Wies, O: Wies, S: Matte |
Kind | Kind | N: Kend, W: Kend, O: Kindf, Kiend, S: Kenn, Kinn, Kend, Kind |
Was? | Was? | N: Woas, Wat? |
euch | eich, euch | N: och, auch, S: ich |
sind | sin | N: sein, S: sen |
Haus | Haus | NW: Haus, Hous, Hus, SW: Hüss, Hüs |
Dorf | Dorf [Darref] | Dorp |
Bruder | Bruder | NW: Brurer, SO: Bruader, Brueder |
hinten | hinne | S: henn-, hend- |
nichts | nix | NW: neischt, neust, N: naut, SO: nex |
ich | ich | NW: eich, aich, äich, SO: i |
In die Gegend naadlich und eschtlich (Eastward) vun Lengeschder-Kaundi, wu mer 'deels eeniche dialekt-geographische' (Was is des supposed meene?) Unnerschidd mit's Pennsylvanisch-Deitsche in Lengeschder finne kann, un wu aa s'erscht in en schpeedere Zeit gsettled waare is, hot mer net neegscht so viel Communication Problems ghatt, wie in Bletz wu Schweizer un Pfälzer zammekumme warre. Die Schprooche in selli datt Settlements waare en latt neecher zu enanner . Sell meent: datt warre die unnerschiddliche Dialect-Grupps net neegscht so aarrig differnt vunanner, wie sie s'erscht gwest waare, unnich die Lengeschder-Deitscherei.
- Qwuelle
Werner H. Veith, Pennsylvanischdeutsch. Ein Beitrag zur Entstehung von Siedlungsmundarten. In: Zeitschrift für Mundartforschung. XXXV. Jahrgang. Heft 3/4. Dezember 1968. Seit 254-271.
[Ennere] Pennsiylvaanisch-Deitsch Literatscher
Es erscht Schtick vun Literatscher, ass in die deitsch Schprooch gschriwwe warre iss, iss aandem's Mariye Lied. Des do Gedicht (Poem) iss aandem in ebaat 1835 gschriwwe warre, bei der Emanuel Rondthaler. Sidder selli Zeit, henn etliche hunnert Mannsleit un Weibsleit Gdichte un Gschichte in die Mudderschprooch gschriwwe.
Do sinn die Leit, wu mer kenne sett:
[Ennere] Schreiwer
- Ludwig August Wollenweber (1807-1888)
- John H. Oberholtzer (1809-naach 1862)
- Emanuel Rondthaler (1815?-1848)
- Tobias Witmer (1816-1897)
- Henry Harbaugh (1817-1867)
- Edward Henry Rauch (1820-1902)
- Henry Lee Fisher (1822-1909)
- Eli Keller (1825-1919)
- Rachel Bahn (1829-1902)
- Edward Hermany (1832-1896)
- Abraham R. Horne (1834-1902)
- David B. Brunner (1835-1903)
- Frank R. Brunner (1835-1908)
- Thomas Jefferson Boyer Rhoads (1837-1919)
- Thomas C. Zimmerman (1838-1914)
- Daniel Miller (1843-1913)
- Ezra Grumbine (1845-1923)
- Isaac Summers Stahr (1845-1930)
- Charles C. More (1848-1940)
- Solomon DeLong (1849-1925)
- J. Max Hark (1849-1930)
- Joseph H. Light (1849-1901)
- Henry A. Schuler (1850-1908)
- Milton C. Henninger (1851-1921)
- Thomas H. Harter (1854-1933)
- Charles C. Ziegler (1854-1930)
- Michael A. Gruber (1855-1943)
- Astor C. Wuchter (1856-1922)
- Lee Light Grumbine (1858-1904)
- Louise A. Weitzel (1862-1934)
- William H. Erb (1870-1940)
- Harvey Monroe Miller (1871-1939)
- John Birmelin (1873-1950)
- D. George Knecht (1876-1966)
- Lloyd A. Moll (1879-1944)
- Preston A. Barba (1883-1971)
- Pierce E. Swope (1884-1968)
- Ralph S. Funk (1889-1969)
- Clarence F. Iobst (1894-1973)
- Paul Brendle Horning (1894-1986)
- Arthur D. Graeff (1899-1969)
- Allan M. Buehler (1899-????)
- Clarence G. Reitnauer (1900-1989)
- Edwin Gehman Weber (1904-1995)
- Noah G. Good (1904-2002)
- Russel W. Gilbert (1905-1985)
- Paul R. Wieand (1907-1993)
- Daniel B. Stauffer (1908-2002)
- Florence Baver (1911-1999)
- David G. Hornberger (1912-1997)
- Dorothy Fry (1914-)
- William H. Miller (1915-1999)
- Nova R. Rohrbaugh (1915-)
- Vera Schrack (1918-)
- Isaac R. Horst (1918-2008)
- William A. Betz (1919-1996)
- Helen Moll Kisthart Kistler (1919-)
- Irvin R. Klinger (1920-2002)
- Don Yoder (1920-)
- Francis C. Laudenslager (1921-2006)
- Leonard E. Shupp (1922-2008)
- William J. Klouser (1922-)
- Ernest W. Bechtel (1923-1988)
- John B. Kline (1923-)
- Al Albrecht (1924-2008)
- Norman C. Hoffman (1924-)
- C. Richard Beam (1925-)
- Luke Brinker (1925-)
- Vernon M. Kamp (1926-)
- Richard Druckenbrod (1929-2003)
- Clarence Heffendrager (1929-)
- Lee Thierwechter (1929-)
- Earl C. Haag (1929-)
- Bob Hammer (1930-)
- Barbara Miller (1932-1998)
- Carl Arner (1936-)
- Gladys S. Martin (1937-)
- Enos Stutzman (1937-)
- Francis Kline (1937-)
- Walter Sauer (1942-)
- Art Jennings (1943-)
- Samuel Stoltzfus (1943-)
- Mary Bittner Henry (1944-)
- Alice B. Spayd (1944-)
- Urias Weber (1944-)
- Peter Fritsch (1945-)
- Linda Preston (1948-)
- K. Varden Leasa (1948-2009)
- John Schmid (1949-)
- Ed Quinter (1950-)
- Butch Reigart (1951-)
- Mark Louden (1962-)
- Kevin Laudenslager (1963-)
- Michael Werner (1965-)
- Robert Lusch (1965-)
- John Troyer (1968-)
- Stephen D. Miller (1970-)
- Lynn M. Miller (1974-)
- Douglas Madenford (1980-)
- Jennifer Trout (1981-)
- Jesse Tobin (1981-)
- Joshua Brown (1982-)
- Patrick Donmoyer (1985-)
[Ennere] Schwetzer bei Versammlinge
[Ennere] Parre, ass in die Mudderschprooch breddiche
[Ennere] Pennsylvaanisch-Deitsche Columns in Zeidinge
- Arner, Carl, 156 Five Point Road, Macungie, PA 18062. "Die Schnitzelbank". In: Town & Country (Pennsburg, PA).
- Beam, C. Richard, 406 Spring Drive, Millersville, PA 17551. S Pennsylvanisch Deitsch Eck. In: (Ephrata, PA), The Budget (Sugarcreek, OH).
- Goshenhoppen Historical Newsletter. Goshenhoppen Historical Society (Green Lane, PA).
- Haag, Prof. Earl. Der Alt Professor. 201 Greenbriar Road, Pottsville, PA 17901. In: Schuylkill Haven Call (PA).
- Thierwechter, Lee, 4217 East Main Street. "kassek stinkt". In: County Observer (Yaegertown, PA).
[Ennere] Pennsylvaanisch-Deitsche Zeidinge / Babiere
- Hiwwe wie Driwwe
- Journal of the Center for Pennsylvania German Studies
- Es Elbedritsch
- Der Reggeboge
- Pennsylvania Dutchman
- Die Botschaft vun die Dolpehock
- Hollerbeier Haven: Journal of Traditional Deitsch Wisdom
[Ennere] Pennsilfaanisch-Deitsche Music
S'is aa en latt pennsilfaanisch-deitsch Music. Deel vun die Lieder henn die Leit mitgenumme vun die Pfalz ins neie Land. Un deel henn die Pennsilfaanisch-Deitsche im neie Land darrich die Yaahre selwet gschriwwe.
- Pennsilfaanisch-Deitsche Musiganter
- Keith Brintzenhoff
- John Schmid (1949-)
- Die Dolpehock Saenger Chor
- Die Schwadore Schalle
- Leroy Heffentrager Buwe, aa genennt "Heffie un sei Buwe"
- 'M Fenschtermacher sei Deitschie Band
- Die Wolfe Familie aus Gratz, Dauphin Kaundi
- Die Bernviller Singer, vun Baricks Kaundi
- Die Freindliche Viere vun Pine Grove, Schuylkill Kaundi
- Die Schwillie Willies vun Montgomery Kaundi
- Betty Naftzinger
- Seh aa
[Ennere] Learning Materials
- Autseit Gleecher
- Lancaster Mennonite Historical Society Standard German, Russian Mennonite Low German, and Pennsylvania Dutch Books, Tapes and Learning Materials