Еплъ лъапсэм Исраил пае

{{merge|Йзраел}}
[[File:Flag of Israel.svg|right|200px]]
[[File:Emblem of Israel.svg|right|120px]]
'''Исраил''' — [[Азие|Азием]] и ипшъэ-къуэхьапӀэм хэт къэралыгъу. Къэлэ шъхьаIэр – [[Ерусэлэм]].

== Хэкумэтхыр ==

Исраелыр [[Азие|Азием]] и ипшъэ-къуэхьэпӀэ лъэныкъуэм хэт, [[Хыгурыт|Хыгурытым]] и къуэкӀыпӀэ лъэныкъуэ Ӏуфэм, ипшъэмкӀэ [[Хыплъыжь|Хыплъыжьым]]. Къэралым и гъунапкъэхэр здырикӀуэмрэ здыӀухьэхэмрэ: ишъхъэрэмкӀэ – [[Ливан|Ливаным]], ишъхъэрэ-къуэкӀыпӀэмкӀэ – [[Сирие|Сирием]], къуэкӀыпӀэмкӀэ – [[Иордание|Иорданиемрэ]], [[КъуэхьэпӀэ Иордан|КъуэхьэпӀэ Иорданым]], ипшъэ-къуэхьэпӀэм – [[Мысыр|Мысырымрэ]] [[Газэм и лъэныкъо|Газэм и лъэныкъом]].

Къэралыр мы ин шъхьэкӀэ и шӀыпӀэхэр куэду зэшъхьэщокӀхэ.

Нэхъыбэр къушъхьэхэм яубыд: [[Галилеэ|Галилеэм]] и бгыхэр, [[Кармэл бгы|Кармэл бгым]], [[Голан Ӏуашъхьэхэр|Голан Ӏуашъхьэхэм]] джоуэ. КъуэкӀыпӀэ лъэныкъуэм Йордан къуэладжэр хэт. Абыхэм пэмыкӀыу къэралым хэтхэр (псоуэ иэ лъэныкъуэкӀэ): [[Арава|Арава пшахъуалъэ]], [[Хы ЛӀа]], [[Мехтеш Рамон]], [[Негев|Негев бгыхэр]], [[Йудей пшахъуалъэ]].

Къэралым и псы нэхъ иныр [[Йордан (псы)|Йордан]], [[Кишон]], [[Эскиндар (псы)|Эскиндар]], [[Ярконом]] – мы псыплӀыра къэралым иӀэр гъэмахуэм имыгъушъыкӀху. Псыхъурей [[Кинерет|Кинеретыр]] къэралым и нэхъ ин, псынэпс иту, и инагъыр 166 км².

Къэралым и хьэйуар субтропик хы курытым щыщу щыт. Мэкъуэуэгъуэм и температурэ курытыр — +24&nbsp;°C щыкӀэдзауэ +32&nbsp;°C носыр, шӀычылэм +6&nbsp;°C щыкӀэдзауэ +20&nbsp;°C нэс.

== Тхыдэр ==

Япэрей джурт лъэпкъ пэсырейхэр Исраэлым щихьахэр 1200 гъэм ди лъэхъэнэхэм и пэм, а зэманыгъуэм щыщ Исраел шӀыпӀэм хэту къагъуэта 250 джурт хьэблэжъхэр<ref>[http://www.krugosvet.ru/articles/14/1001477/1001477a2.htm#1001477-L-106|publisher Энциклопедиэ "Кругосвет" – Пэсырей Палестинэ. 2008]</ref>. А зэманыгъуэм яужкӀэ хэкум [[филистейхэр]] йохьэ. Пэштыхьей ӀэнатӀэ зэфӀоувэр япэреуэ [[Исраил Пачъыхьыгъо]], яужымкӀэ [[Яуда пэштыхьей]] абыхэм я зэмэныгъуэр щытехуэр XI-X ди лъэхъэгэхэм я пэм.

VIII ди лъэхъэнэхэм япэм щыкӀэдзауэ ди лъэхъэнэм нэс шӀыпӀэр къэрал зэщымыщхэм я ӀэнатӀэм кӀэхьурэ хъур [[Ӏэшурей|Ӏэшурейм]], [[Бабилоней|Бабилонейм]], [[Ахеменидхэм я империэ|Ахеменидхэм]], [[Пэсырей Македониэ|Македониэм]].

152 гъэм ди лъэхъэнэм ипэм щыкӀэдзауэ 37 гъэм нэс ди лъэхъэнэм ипэм [[Яуда пэштыхьей|Яудейм]] джурт лъэпкъ [[Хасмонехэр]] ӀэнатӀэм тохьэхэ.

63 гъэм ди лъэхъэнэм ипэм щыкӀэдзауэ [[Яуда пэштыхьей|Яудейм]] и шӀыпӀэм [[Урым империэ|Урымым]] и ӀэнатӀэр лъэш мэхъур хом-хомурэ къэралыр иубыду. [[Бар Кохба]] джылэ зыкъэӀэтыгъуэ иригъэкӀуэкӀын игугъа яуж 135 гъэм, урым ӀэнатӀэр къэралым ирагъэкӀыным шъхьэкӀэ джурт лъэпкъым я Ӏохур хэкум зэӀыхьа, Урымхэм цӀыху бгъыгъэ хэкум ирахуахэ, тхыдэм къыхэмнэным шъхьэкӀэ а хэкум джуртхэр исауэ. Лъэпкъым я нэхъыбэр [[Галилей|Галилейм]] икӀахэ.

614 гъэм Палестинэр Къажэрым щыщ [[Сасанидхэм я империэ|Сасанидхэм]] яубыд, джуртхэм я дэӀэпыкъуэгъукӀэ [[Ерусэлэм|Ерусэлэмыр]] яубыдыр. Къажэрхэм къалэр джуртхэм иратыр. Ауэ, Ерусэлэмым джуртхэм я ӀэнатӀэр куэдрэ шъхьэщытакъым, илъэсищ къуэдей.

[[Византий империэ|Византиэр]] Къажэрым текӀуа яуж Палестинэр аргуэру урымхэм яхокӀуэ 629 гъэм, илъэскӀэ джурт лъэпкъыр яукӀыурэ хэкум ирахухэр.

636 гъэм хьэрып лъэпкъэм я лъэшыгъуэ кӀэдзэгъуэм Палестинэр мыслымэнхэм трахыр урым Византиэм.

Лъэхъэних яужкӀэ къакӀуэхэм хэкур хьэрып лъэпкъхэмрэ [[ДжорзекӀуэхэр|джорызэмрэ]] я зэпэубыдыгъуэхэм хэт.

1099 гъэм [[ДжорзекӀуэхэр|джорызэм]] [[Ерусэлэм пэштыхьей]] ешъыр, ауэ, 1187 гъэм [[Сэладин|Сэладиным]] Ерусэлэмыр еубыдыр, 1291 гъэм джорыдзэм я яужырей быдапӀэ [[Акра|Акрари]] хьэрыпхэм яхокӀуэ.

1260–1516 гъэм Палестинэр [[МамлыкӀу|мамлыкӀухэм]] я ӀэнатӀэм кӀэт.

1517 гъэм Исраэлым и шӀыпӀэр [[Уэсмэн империэ|Уэсмэнейм]] хокӀуэ, сулътӀан [[Селим I|Селим I-м]] еубыд. Илъэс 400-кӀэ хэкур [[Уэсмэн империэ|Уэсмэнейм]] и ӀэнатӀэм кӀэта.

1920 гъэм [[Лъэпкъхэм я лигэ]] мандатымкӀэ [[КъуэкӀыпӀэ Гъунэгъу|КъуэкӀыпӀэ Гъунэгъум]] и лъэныкъуэ [[Уэсмэн империэ|Уэсмен империэм]] хэтар [[Британиэшхуэ|Британиэшхуэм]] и ӀэнатӀэм кӀохьэ, зэманыгъу зэрекӀуэкӀар 1948 накъыгъэм и 15-м нэс. Мандатым мыхьэну зэрихьатэр а шӀыпӀэм джурт лъэпкъым шъхьэкӀэ къэрал къыхагъэкӀыну
{{Section no}}

== Джылэр ==

Исраилым и Нэхъышъхьэ лэжьыгъэм статистикэм теухуауэ къызэриӀохумкӀэ, 2010 гъэм дыгъэгъазэм и 29-м къэралым джылу дэсар (хэкухэс лэжьэну къэкӀуахэр хэмыту) зэрыхъур 7, 695 млн цӀыху. Абыхэм: [[джуртхэр]] – 5,802 млн (75,4%), [[арапхэр]] – 1,573 млн (20,5 % (ахэм хиубыдэр арап быслъымэнхэр – [[палестинхэр]], [[бедуинхэр]], [[арап чыристэнхэр]]), лъэпкъ мы ину я бжыгъэр хъууэ дэсхэр – 320 мин цӀыху (4,2% ([[адыгэхэр]], [[друзхэр]], [[ермэлхэр]])<ref>[http://www.cbs.gov.il/shnaton53/st02_01.pdf title The population, by religion and population group] Israel Central Bureau of Statistics{{Ref-en}}</ref>.

== Экономикэр ==

Исраэлым и экономикэм дунем ВКӀуП-ымкӀэ 52-нэрей пӀэр еӀыгъ. [[Ипшъэ-КъуэхьэпӀэ Азиэ|Ипшъэ-КъуэхьэпӀэ Азиэм]] хэт къэралхэм япэрейхэм ящыщ экономикэмрэ индустриэмрэкӀэ и зэфӀэтыкӀэр. Къэралым щэхуэгъуэкӀэ экономикэр лъэшу зэфӀэт, кэралыгъуэ ӀэнатӀэри абым хэту.

Къэралым импорт куэд йохьэ: фатэгын, хьэцэпэцэхэр, дзэм шъхьэкӀэ Ӏэшэхэр. Исраэлым и шӀыпӀэр бэуэ щымыт шъхьэкӀэ къэралым фӀыуэ зыкъиӀэта къыдэгъэкӀыгъуэ лэжьыгъэхэмрэ аграриэмкӀэ, [[хьэцэпэцэхэр]] къэралым ирачэ шъхьэкӀэ пэмыкӀ аграрий лэжьыгъу езы къэралым и шӀыпӀэм къыхахыр.

[[Налмэс]] гъэлыдахэр, текнологиэшхуэ Ӏэмэпсымэхэр, аграрий лэжьыгъэхэр къэрал дэгъэкӀ щэныгъэм и нэхъыбу хъура.

Къэрал буджетым дефицитышхуэ иӀэ нэхъыбэм, ар трансфер инхэмкӀэ зэхуашъыр пэмыкӀ къэралхэм къахэкӀхэм. Исраэлым къэрал хамэхэм шӀыхуэ телъхэм я ныкъуэ хуэдизыр [[АШЗ|АШЗ-м]] ей. Абым пэмыкӀыу Штат Зэгуэтхэр япэреуэ щытхэ экономикэмрэ дзэмрэ Исраэлым дэӀэпыкъур.

== Администрацие гощыгъор ==

Исраэл къэралыр администрациэ куей хыкӀэ мэгуэчыр, зэреджэхэр «мехозот» ({{lang-he|מחוזות}}).

Езы куейхэр куейкуэрыт 50-кӀэ мэгуэчыжьхэ, я цӀэр «нафот» ({{lang-he|נפות}}), езыхэри яужкӀэ 15-нэ куейкӀэ мэгуэчыжьхэ.

{| class="wikitable" style="margin:auto"
! №
! Куей
! Къалэ нэхъышъхьэр
| rowspan="28" | [[File:Israel districts numbered.png|180px]]
|-
| 1
| Ишъхъэрей
| [[Нацерэт]]
|-
| 2
| Хьайфэ куей
| [[Хьайфэ]]
|-
| 3
| Курыт
| [[Рамле]]
|-
| 4
| Тел Авив куей
| [[Тел Авив]]
|-
| 5
| Ерусэлэм куей
| [[Ерусэлэм]]
|-
| 6
| Ипшъэрей
| [[БеӀэр Шева]]
|-
! №
! colspan="2" | Убыда шӀыпӀэхэр
|-
| А
| colspan="2" | <div style="text-align:center;">[[Гьолан Ӏуашъхьэхэр]]</div>
|-
| В
| colspan="2" | <div style="text-align:center;">[[КъуэхьэпӀэ Йордан]]</div>
|-
| С
| colspan="2" | <div style="text-align:center;">[[Газа и лъэныкъуэ]]</div>
|}

== Къэрал зэхэтыкӀэр ==

Исраэлыр парламент республику щыт.

Къэралым и тхьэмадэр президент, хэзыхыр [[Кнессэт]], хэхыгъуэр шъэху йокӀуэкӀ, зэрхахыр илъэсибл. Иджырей къэралым и хабзэмкӀэ президентым ӀэнатӀэ иӀэкъым, къэралым и напашъхьу щыт къуэдей, дунем и цӀэкӀэ къэпсалъу. Президентым и ӀэнатӀэкӀэ ишъэ къуэдер ӀэнатӀэгъу зэхуэсым хэтхэр къилъытэнымрэ (ахэр къимылъытауэ щытмэ ӀэнатӀэгъу зэхуэсым хэтхэм я ӀэнатӀэпӀашъхьэхэр яхъуэжь) [[Хьэпсэ|хьэпсэрысхэр]] хуит ишъынымрэ (Исраэлым и цӀыху хъуар, зэгуэрэм хьэпсэм ихуар, президентым хуит ишъыным елъэӀун пӀалъэ иӀэ).

ХабзэдэгъэкӀыу ӀэнатӀэ нэхъышъхьэр къэралым Кнессэт – зылъэныкъуэ парламент, тхьэмадэ 120 хэту. Тхьэмадэхэр партиэ тхылъхэмкӀэ хахыр.

Хабзэ гъэзанкӀэ ӀэнатӀэпашъхьэр – ӀэнатӀэгъу зэхуэс, шъхьэщытыр абым и тхьэмадэр.

Исраэл къэралым Конституциэ иӀэкъым. Абым ипӀэкӀэ щыӀэр «япэрей хабзэхэр», зыпылъыр къэрал зэхэтыкӀэмрэ, джылэм я пӀалъэмрэ хуитыныгъэмрэ.

== Исраэлым адыгэу исхэр ==

Исраэлым 4,000 адыгэу ис. КуэйитӀу дэт: [[Кфар Кама|Кфар Камэрэ]] [[Рихьаные]]рэ. Кфар Камэр [[Шапсыгъэхэр|шапсыгъэ]] чыл, Рихьаныер [[Абдзаххэр|абдзахэ]] чыл.

<gallery>
File:Kafrkama.jpg
File:Reyhaniya.jpg
</gallery>

== Гулъытыгъуэ ==

== ТехьэпӀэхэр ==
* [http://www.cbs.gov.il/ Исраелым Статистикэкэ и нэхъышъхьэ буром и официал сайт] {{Ref-en}}
* [https://web.archive.org/web/20080209130658/http://www.britannica.com/nations/Israel Israel] Британникэ Энциклопедиэм
* [https://web.archive.org/web/20181224211321/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/is.html The World Factbook: Israel]
* [http://www.knesset.gov.il/ Кнессэтым и официал сайтыр]

[[Category:Хэгъэгухэр]]