Прагляд крыніцы для Тураў

{{Іншыя значэньні}}
{{Населены пункт/Беларусь
|Назва                            = Тураў
|Статус                           = горад
|Назва ў родным склоне            = Турава
|Лацінка                          = Turaŭ
|Герб                             = Coat of Arms of Turaŭ, Belarus.svg
|Сьцяг                            = Flag of Turaw, Belarus.svg
|Гімн                             = 
|Дата заснаваньня                 = 
|Першыя згадкі                    = 980
|Статус з                         = 2004
|Магдэбурскае права               = ?<ref>[http://brama.brest.by/nomer10/artic04.shtml Малеч. Магдэбурскае права] // Гістарычная брама. № 6 (10), 1998 г. ([http://web.archive.org/web/20070709032020/http://brama.brest.by/nomer10/artic04.shtml Архіўная копія])</ref>
|Былая назва                      = 
|Мясцовая назва                   = 
|Вобласьць                        = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]]
|Раён                             = [[Жыткавіцкі раён|Жыткавіцкі]]
|Сельсавет                        = 
|Гарадзкі савет                   = 
|Старшыня гарвыканкаму            = 
|Пасада кіраўніка                 = 
|Кіраўнік                         = 
|Плошча                           = 5.46029
|Крыніца плошчы                   = 
|Вышыня                           = 
|Унутраны падзел                  = 
|Колькасьць насельніцтва          = 2765
|Год падліку колькасьці           = 2018
|Крыніца колькасьці насельніцтва  = <ref name="belstat2018" />
|Этнічны склад насельніцтва       = 
|Год падліку этнічнага складу     = 
|Нацыянальны склад насельніцтва   = 
|Год падліку нацыянальнага складу = 
|Колькасьць двароў                = 
|Год падліку колькасьці двароў    = 
|Паштовы індэкс                   = 247980
|СААТА                            = 
|Выява                            = BLR Turau Castle Hill view to River Prypjats 1.jpg
|Апісаньне выявы                  = Помнік [[Кірыла Тураўскі|Кірылу Тураўскаму]] на Замчышчы
 |Шырата градусаў                 = 52
 |Шырата хвілінаў                 = 4
 |Шырата сэкундаў                 = 9
 |Даўгата градусаў                = 27
 |Даўгата хвілінаў                = 44
 |Даўгата сэкундаў                = 10
|Пазыцыя подпісу на мапе          = 
|Водступ подпісу на мапе          = 
|Сайт                             = 
}}
'''Ту́раў''' — [[горад|места]] ў [[Беларусь|Беларусі]], на рацэ [[Прыпяць|Прыпяці]]. Уваходзіць у склад [[Жыткавіцкі раён|Жыткавіцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. Насельніцтва на 2018 год — 2765 чалавек<ref name="belstat2018" />. Знаходзіцца за 25 км на паўночны захад ад места і чыгуначнай станцыі [[Жыткавічы|Жыткавічаў]]. Аўтамабільныя дарогі на [[Давыд-Гарадок]], [[Жыткавічы]], [[Лельчыцы]]. Рачная прыстань.

Тураў — найстарэйшы [[замак|горад]] [[дрыгавічы|дрыгавічоў]] і [[сталіца]] адной зь [[Тураўскае княства|першых дзяржаваў]] на [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускай этнічнай тэрыторыі]]. Колішняя катэдра Тураўскага біскупства [[Літоўская мітраполія|Літоўскай мітраполіі]]. Места [[Пінскі павет|гістарычнай Піншчыны]] (частка [[Берасьцейскае ваяводзтва|Берасьцейшчыны]], на захадзе [[Палесьсе|Палесься]]), колішняя сталіца [[Тураўскае графства|графства]] і старажытны замак [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]<ref>{{Літаратура/Замкі і людзі|к}} С. 122.</ref>. Да нашага часу тут захавалася [[Тураўскі замак|Замчышча]], помнік археалёгіі XII ст., а таксама драўляная [[Царква Ўсіх Сьвятых (Тураў)|царква Ўсіх Сьвятых]], помнік архітэктуры XIX ст. Сярод мясцовых славутасьцяў вылучалася [[Тураўская вежа|мураваная абарончая вежа]], помнік архітэктуры XIII ст., [[Сьпіс помнікаў архітэктуры Вялікага Княства Літоўскага, зруйнаваных уладамі Расейскай імпэрыі|зруйнаваны расейскімі ўладамі]].

== Назва ==
{{Асноўны артыкул|Тора (імя)}}

У наш час існуе два найбольш вядомыя тлумачэньні паходжаньня [[тапонім]]у Тураў. Першае зьвязвае назву паселішча з імем вараскага князя Тура ([[Паўночнагерманскія мовы|паўночнагерманскім]] імём ÞóriR<ref>Рыдзевская Е. А. К варяжскому вопросу // Известия Академии наук СССР. Серия VII. № 7, 1934. С. 527.</ref>), які лічыцца ягоным заснавальнікам<ref>{{Літаратура/Кароткі тапанімічны слоўнік Беларусі}} С. 380.</ref> і ўпамінаецца ў «[[Аповесьць мінулых часоў|Аповесьці мінулых часоў]]» пад 980 годам. Зрэшты, гэта адзіная летапісная згадка пра «заморскага» Тура (Туры) як заснавальніка і першага ўладара гораду<ref name=tur1>{{артыкул|аўтар=Крывіцкі, А., Саскевіч, М.|загаловак=А імя яму Тураў…|арыгінал=|спасылка=|аўтар выданьня=|выданьне=Спадчына|тып=|месца=Менск|выдавецтва=|год=1994|выпуск=|том=|нумар=2|старонкі=28|isbn=}}</ref>. У 1880 годзе япіскап менскі і тураўскі Яўгені ў «Нарысе гісторыі Турава», прыкладзеным да выданьня твораў [[Кірыла Тураўскі|Кірылы Тураўскага]], пісаў, што ў народнай гаворцы «які-небудзь Турдаў, Турбенд і інш. мог называцца і проста Тур<ref name=ref1>Кирилл еп. Творения Кирилла, епископа Туровского, с предварительным очерком истории Турова и туровской епархии до XIII века. Киев, 1880. 296 с.</ref>». Таксама ён зазначыў, што існаваньне імя Тур у пэўных сфэрах усходнеславянскага грамадзтва пацьвярджаецца, відаць, назвай царквы Турава бажніца ў старажытным [[Кіеў|Кіеве]], якая ўпамінаецца ў летапісе пад 1146 годам<ref name=ref1/>.

Другое папулярнае тлумачэньне найменьня Тураў узыходзіць да назвы дзікага быка [[тур]]а. Так, этнограф [[Павал Шпілеўскі]] лічыў, што летапіснае сьцьверджаньне пра нейкага заморскага Тура (Туры) як заснавальніка і першага гаспадара Турава — даніна народнай легендзе<ref name=tur1/>. Сваю думку дасьледнік даводзіў наступным чынам: «па-першае, мы сустракаем масу назваў сёлаў, вёсак, рэк, палёў, урочышчаў і г. д. з коранем „тур“ на ўсёй прасторы славянскіх пасяленьняў, і выводзіць гэтыя назвы не ад славянскага, а ад вараскага кораня — неверагодна; па-другое, у землях дрыгавічоў было мноства тураў, на якіх палявалі кіеўскія князі, напр., Уладзімер Манамах…»<ref name=tur2>{{артыкул|аўтар=Крывіцкі, А., Саскевіч, М.|загаловак=А імя яму Тураў…|арыгінал=|спасылка=|аўтар выданьня=|выданьне=Спадчына|тып=|месца=Менск|выдавецтва=|год=1994|выпуск=|том=|нумар=2|старонкі=29|isbn=}}</ref>.

Як адзначаюць А. Крывіцкі і М. Саскевіч, назву «тур» фіксуюць старажытныя пісьмовыя помнікі (напрыклад, буй-тур Усевалада ў «Слове аб палку Ігаравым»), у паўднёвых і заходніх славян захаваліся ўтварэньні ад гэтае назвы сярод найменьняў жывёл, расьлінаў, у тапаніміцы, у асобных песьнях, былінах і інш. Тым ня менш, дасьледнікі лічаць гэтую гіпотэзу «занадта спрошчанай і гістарычнай слаба матываванай»<ref name=tur2/>.

Аляксандар Крывіцкі і Мікалай Саскевіч выводзяць назву паселішча ад зарослай цяпер пратокі ад [[Прыпяць|Прыпяці]] ў в. [[Пагост (Гомельская вобласьць)|Пагост]], разьмешчанай непадалёк ад утоку ў Прыпяць ракі [[Сьцьвіга]]. Дасьледнікі адзначаюць, што паводле ўспамінаў старэйшых жыхароў памянёнай вёскі, яшчэ ў даваенныя часы Тур была досыць шырокай і дастаткова глыбокай пратокай, якая была часткаю гаспадарскае воднае сыстэмы Пагоста: пратока была важнаю прыстаньню на Прыпяці і Сьцьвізе адначасна, асабліва пры сплаве лесу. Старажытная пратока Тур мела асаблівае значэньне для падтрыманьня комплексу жыльлёвых, гаспадарчых, абарончых, абрадавых і іншых групаў збудаваньняў тагачасных насельнікаў Турава праз разгалінаваную водную сыстэму. На думку дасьледнікаў, такое гідранімічнае паходжаньне назвы зьяўляецца «больш блізкім да рэальных падзеяў таго часу» і родніць Тураў з паўночным Полацкам<ref name=tur0>{{артыкул|аўтар=Крывіцкі, А., Саскевіч, М.|загаловак=А імя яму Тураў…|арыгінал=|спасылка=|аўтар выданьня=|выданьне=Спадчына|тып=|месца=Менск|выдавецтва=|год=1994|выпуск=|том=|нумар=2|старонкі=32—34|isbn=}}</ref>.

Існуюць таксама і менш вядомыя тлумачэньні найменьня Тураў. Некаторыя выводзяць гэтую назву ад слова «тура́» (тур) — 'вежа', іншыя мяркуюць, што на месцы, дзе ўзьнік Тураў, у язычніцкай старажытнасьці было капішча — месца пакланеньня нейкаму паважанаму ідалу-заступніку Туру<ref name=tur3>{{артыкул|аўтар=Крывіцкі, А., Саскевіч, М.|загаловак=А імя яму Тураў…|арыгінал=|спасылка=|аўтар выданьня=|выданьне=Спадчына|тып=|месца=Менск|выдавецтва=|год=1994|выпуск=|том=|нумар=2|старонкі=30|isbn=}}</ref>. Аднак наяўнасьць асобнага славянскага божышча пад гэтаю назваю А. Прохараў лічыць «не зусім абгрунтаванаю»<ref>''Прохараў, А.'' Тур // Беларуская міфалогія: Энцыклапед. слоўн. / С. Санько [і інш.]; склад. І. Клімковіч. — 2-ое выд., дап. — Менск.: Беларусь, 2006. С. 510.</ref>.

Таксама існуе і іншая мясцовая легенда пра паходжаньне Турава: у часе набегаў нейкіх «туркаў» адзін зь іх, перабіраючыся па тонкім лёдзе на кані недзе там, дзе потым паўстаў Тураў, праваліўся пад лёд і ўтапіўся (паводле іншай вэрсіі — толькі згубіў сваю багатую шапку), аднак, на думку А. Крывіцкага і М. Саскевіча, гэта адвольны народны жарт, пабудаваны на сугуччы найменьня «Тур» і слова «турак»<ref name=tur4>{{артыкул|аўтар=Крывіцкі, А., Саскевіч, М.|загаловак=А імя яму Тураў…|арыгінал=|спасылка=|аўтар выданьня=|выданьне=Спадчына|тып=|месца=Менск|выдавецтва=|год=1994|выпуск=|том=|нумар=2|старонкі=31|isbn=}}</ref>.

== Гісторыя ==
=== Тураўскае княства ===
[[Файл:Turaŭ, Prypiać. Тураў, Прыпяць (N. Orda, 1875).jpg|250пкс|значак|Панарама места. [[Напалеон Орда|Н. Орда]], 1875 г.]]

Першы пісьмовы ўпамін пра Тураў зьмяшчаецца ў «[[Аповесьць мінулых часоў|Аповесьці мінулых часоў]]» і датуецца 980 годам: «''бе бо Рогволод перешел из заморья имяше волость свою Полотьске, а Тур Турове, от него же Туровици прозвашаяся''»{{Заўвага|[[ПСРЛ]]. Т. 1. — М., 1962. С. 76.}}.

Старажытны [[замак|горад]] узьнік на сутоках рэк [[Язда (рака)|Язды]] і [[Струмень (рака)|Струменя]], прытокаў [[Прыпяць|Прыпяці]], якая ў сваю чаргу ўпадае ў [[Дняпро]], а ён — у [[Чорнае мора]]. Гэты [[Шлях з варагаў у грэкі|рачны шлях]] здаўна быў вядомы [[вікінгі|вікінгам]], якія актыўна карысталіся ім для гандлю з [[Канстантынопаль|Канстантынопалем]].

Першым вядомым [[Тураўскае княства|тураўскім]] князем быў [[Сьвятаполк]], сын кіеўскага князя Ўладзімера, пад чыёй уладай знаходзілася [[Кіеўская Русь|Русь]], у тым ліку і Тураўскае княства. Сьвятаполк заняў тураўскі сталец у 988 годзе. Неўзабаве ў 1005 годзе ўтварылася Тураўскае біскупства.

XII—XIII стагодзьдзі — час росквіту Турава. Горад меў магутную лінію ўмацаваньняў. У той час тут было каля 40 (паводле паданьняў — 75—80) цэркваў і манастыроў. Сярод іх былі прынамсі, дзьве саборныя цэрквы: Прачыстай Багародзіцы і Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла. Існавалі прынамсі, два, а магчыма, што тры манастыры: Мікольскі мужчынскі, жаночы сьвятой вялікамучаніцы Варвары, япіскапскі Барысаглебскі (першы ўпамін у сярэдзіне ХІІ ст.). Магчымае, але малаімавернае існаваньне саборнай царквы Сьвятой Соф’і<ref>Мельнікаў А. А. З неапублікаванай спадчыны: Манаграфіі, артыкулы, вершы, матэрыялы навуковай канферэнцыі, успаміны сучаснікаў / Аляксей Мяльнікаў. — Менск: Выд-ва «Чатыры чвэрці», 2005. — 592 с.: іл. {{ISBN|985-6734-28-2}}</ref>. У канцы XIII ст. у Тураве збудавалі мураваную абарончую вежу (разабраная ў XIX ст.). У гэтыя часы ў горадзе жыў вядомы асьветнік [[Кірыла Тураўскі]]. У 1158 годзе Тураў вытрымаў дзесяцітыднёвую аблогу паўднёварускіх князёў і такім чынам атрымаў незалежнасьць ад Кіева<ref>{{Літаратура/Гістарычны слоўнік Беларусі (1998)|к}} P. 208.</ref>, а ў 1160 годзе — трохтыднёвую аблогу валынскіх князёў. Узімку 1241 году горад поўнасьцю зруйнавалі мангола-татары. Менавіта тады, як сьведчыць паданьне, быў закіданы немаўлятамі славуты калодзеж Тура, па чым на працягу сямі гадоў зь яго струменіла жаночае малако.

Пэрыяд дабрабыту скончыўся ў выніку некалькіх фэўдальных канфліктаў, а па тым як рачны гандлёвы шлях страціў сваю актуальнасьць ([[Эўропа]] і [[Бізантыя]] былі зьвязаныя ў абыход [[Кіеў|Кіева]]) Тураў страціў асноўную сваю прывабнасьць.

Тураўскае княства ў пэрыяд фэўдальнай раздробленасьці падзялілася на некалькі ўдзельных княстваў — Тураўскае, [[Пінскае княства|Пінскае]], [[Слуцкае княства|Слуцкае]], [[Клецкае княства|Клецкае]] і іншыя — і страціла сваё значэньне. У гэты час хутка рос [[Пінск]], які апярэджваў у сваім гаспадарчым разьвіцьці Тураў.

=== Вялікае Княства Літоўскае ===
[[Файл:Kanstantyn Astroski. Канстантын Астроскі (XVIII).jpg|250пкс|значак|[[Канстантын Астроскі]]]]

У XII—XIV стагодзьдзях пачалося аб’яднаньне абшараў колішніх [[Полацкае княства|Полацкага]], [[Тураўска-Пінскае княства|Тураўска-Пінскага]] і [[Смаленскае княства|Смаленскага]] княстваў вакол [[Наваградак|Наваградку]]. Далучэньне Турава да [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] адбылося ў 1320-я гады. У першай траціне XIV ст. спынілася старажытная дынастыя тураўскіх князёў, у выніку чаго места перайшло да [[вялікі князь|вялікіх князёў літоўскіх]] (у 1430 годзе — у валоданьні вялікага князя [[Сьвідрыгайла Альгердавіч|Сьвідрыгайлы Альгердавіча]]). З XV ст. Тураў знаходзіўся ў складзе [[Троцкае ваяводзтва|Троцкага ваяводзтва]] і належаў князям Глінскім.

З канца XV ст. крымскія татары неаднойчы ўчынялі рабаўнічыя набегі на тэрыторыю сучаснай Беларусі. У 1497 годзе яны забілі непадалёку ад [[Мазыр]]у мітрапаліта кіеўскага і ўсяе Русі [[Макары (мітрапаліт)|Макарыя]]. У час вайны 1500—1503 гадоў з Маскоўскай дзяржавай [[Іван III]] неаднаразова інструктаваў Менглі-Гірэя, каб крымскія загоны накіроўваліся ў бок Слуцку, Турава, Пінску з мэтай аслабіць усходнія межы Вялікага Княства Літоўскага. Карыстаючыся тым, што асноўныя сілы Вялікага Княства ваявалі ў гэты час з Масквой, крымчакі неаднаразова спусташалі літоўскія землі. Увосень 1502 году яны перайшлі Прыпяць і пачалі рабаваць ваколіцы Турава і Пінску. Славуты слуцкі князь [[Сямён Алелькавіч]] перахапіў крымчакоў за 6 міль ад [[Бабруйск]]у і ўшчэнт разьбіў іх, вызваліўшы вялікі палон.

У 1507 годзе фэўдалы, якія шукалі хаўрусу з Масквой і нярэдка адкрыта пераходзілі на бок Маскоўскай дзяржавы, узьнялі [[Мяцеж Глінскіх|паўстаньне]] пад кіраўніцтвам [[Міхал Глінскі|Міхала Глінскага]]. Аднак у 1508 годзе паўстаньне пацярпела паразу. Па тым, як М. Глінскі зьбег у [[Маскоўскае княства]], Тураў перайшоў да [[Канстантын Астроскі|Канстантына Астроскага]], які заняўся ягоным узнаўленьнем. У 1521 годзе места паўторна разбурылі татары, і Астроскія мусілі яшчэ раз будаваць на [[Замкавая гара|Замкавай гары]] ўмацаваны замак — апошні, рэшткі якога захаваліся да XIX ст. і апісваліся вядомым падарожнікам [[Павал Шпілеўскі|Паўлам Шпілеўскім]]. Астроскія кіравалі Туравам больш за стагодзьдзе (з 1508 да 1621 году), пакуль яго не аддалі ў якасьці выкупу за княжну з роду [[Сапега]]ў.

У выніку адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформы 1565—1566 гадоў Тураў увайшоў у склад [[Пінскі павет|Пінскага павету]] [[Берасьцейскае ваяводзтва|Берасьцейскага ваяводзтва]]. У гэты час места складалася з асноўнай часткі і двух прадмесьцяў — [[Заяцэльле|Заяцэльля]] і [[Запясочча]].

[[Файл:Turaŭ, Prypiać. Тураў, Прыпяць (1882).jpg|250пкс|міні|Панарама паводле Н. Орды, 1882 г.]]

У [[Вайна 1654—1667 гадоў|вайну Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай]] (1654—1667) маскоўскія захопнікі некалькі разоў спусташалі Тураў. Масква ажыцьцяўляла свае даўнія пляны захапіць Літву і распачала крывавую вайну, якая забрала больш за палову насельніцтва Вялікага Княства. У ліпені 1654 году казакі, наляцеўшы на вёскі і мястэчкі Тураўшчыны, «''сялян мучылі, насьмерць забівалі, маёмасьць іх усю забіралі, іншыя вёскі агнём палілі…''» Пазьней сюды прыходзіў казацкі полк нейкага Грышкі Чорнага. Казакі зьяўляліся тут і разам з маскоўскімі ратнікамі. У верасьні 1654 году на [[Тураўская воласьць|Тураўскую]] і [[Сьмядынская воласьць|Сьмядынскую]] (ніжэй плыньню [[Прыпяць (рака)|Прыпяці]]) воласьці напала маскоўскае войска. Паводле заявы тураўскага падстаросты Хведара Ляўковіча, чужынцы «''ня толькі ў дамах сялянскіх што змаглі адшукаць забралі, але, сялян у лясах знаходзячы, некаторых насьмерць пазамучвалі…''» 24 верасьня яны «да апошняй халупы» спалілі вёскі [[Верасьніца|Верасьніцу]], [[Букча|Букчу]], [[Глінная|Глінную]], [[Храпін]], [[Колкі (Гомельская вобласьць)|Колкі]], і спустошылі дзясяткі іншых. Забіралі ўсё да драбніцы. У [[Астражанка|Астражанцы]] і [[Сьмярдынь|Сьмядыні]] замардавалі нават папоў, у Гліннай сьвятога айца расстралялі, а недамучаных людзей жывых засыпалі зямлёй. Целы мерцьвякоў выкідвалі з дамавінаў. Урэшце, пагаспадарыўшы ў апусьцелым Тураве, захопнікі пакінулі яго, а мяшчанам, якія паразьбягаліся, ды ўсёй воласьці сказалі вяртацца ў места, запэўніўшы, што чапаць іх ня будуць. Аднак 30 кастрычніка, калі людзі вярнуліся, на іх накінулася варожае войска. Хапалі ўсё ў хатах, рынкавых каморах, а найбольш — «вымучвалі» ў жыхароў грошы. Некалькі чалавек пры гэтым забілі. Вялізны статак кароў (за 6 тысячаў) быў адагнаны ва Ўкраіну<ref>{{Літаратура/Невядомая вайна: 1654—1667|к}}</ref>. Неўзабаве войска Вялікага Княства Літоўскага пад камандаю [[Януш Радзівіл|Януша Радзівіла]] вызваліла Тураў. Па выгнаньні маскоўскіх захопнікаў у Тураве засталося толькі 111 [[дым (адзінка падаткаабкладаньня)|дымоў]], тады як у 1648 годзе іх было 401<ref name="evkl">{{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 676.</ref>.

У XVIII ст. Тураўскі маёнтак зваўся графствам, хоць ягоныя ўладальнікі не былі графамі. Паводле зьвестак за 1790 год, у Тураве было 497 дымоў<ref name="evkl"/>.

=== Пад уладай Расейскай імпэрыі ===
У выніку [[Другі падзел Рэчы Паспалітай|другога падзелу Рэчы Паспалітай]] (1793 год) Тураў апынуўся ў складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]]. Часткай Тураўскага маёнтку ў гэты час валодаў граф, маршалак [[Трыбунал Вялікага Княства Літоўскага|Галоўнага Літоўскага трыбуналу]] [[Іван Салагуб]]. Другую частку, якая належала дзяржаве, расейскія ўлады перадалі як узнагароду за шчырую службу генэралу Селябіну. У Тураве ў той час налічвалася каля пяцісот будынкаў, было сем цэркваў і сынагога. У 1793 годзе ангельская акцыянэрная кампанія Піта і Форстэра купіла ў Салагуба лясныя ўгодзьдзі і пачала па-драпежніцку секчы лес і адпраўляць яго [[Прыпяць]]цю, [[Дняпро]]м і [[Заходні Буг|Бугам]] за мяжу. Пра злачынства даведаліся ў [[Пецярбург]]у, і ў 1800 годзе выйшаў спэцыяльны ўказ імпэратара [[Павал I|Паўла I]], які прадпісаў ліквідаваць дамову і ўзяць маёнтак у дзяржаўны скарб.

[[Файл:Plan of Turaw, Belarus, 1926.jpg|250пкс|міні|Плян Турава ([[Аляксандар Крукоўскі|А. Крукоўскі]], 1926 г.)]]

Згодна з імянным царскім ўказам ад 6 верасьня 1795 году ў краі пачала працаваць паштовая сувязь. Паштовая дарога прайшла ад [[Мазыр]]у да [[Давыд-Гарадок|Давыд-Гарадку]] праз [[Жыткавічы]] (8 коней, 4 паштальёны), Тураў (тое самае) і далей празь [[Ленін (вёска)|Ленін]] (тое самае).

Новыя беды і разбурэньні прынесла краю [[Вайна 1812 году|расейска-француская вайна]]. Ваенныя спусташэньні абязьлюджвалі цэлыя мясцовасьці. У 1812—1817 гадох насельніцтва Турава з прычыны голаду зьменшылася амаль на тры чвэрці. У 1834 годзе мястэчка пацярпела ад пажару, у якім згарэла 5 цэркваў. [[Паўстаньне Кастуся Каліноўскага]] не ахапіла край, хоць хвалі яго, глухія зьвесткі пра змагароў за лепшую долю супраць іншаземных прыгнятальнікаў даходзілі і сюды. Паводле ўспамінаў мясцовых жыхароў, у тутэйшых непраходных лясах і балотах хаваліся рэшткі разьбітага ў 1864 годзе войска паўстанцаў. У 1865 годзе ў Тураве выявілі [[Тураўскае Эвангельле|старажытнае эвангельле]].

Напісаную каля 1857 году і выдадзеную ў 1867 годзе кнігу пра гісторыю Тураўскай япархіі народжаны на [[Пінскі павет|Піншчыне]] архімандрыт [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Урадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Анатолі (Станкевіч)||uk|Анатолій Станкевич}}<ref>Ільїн О. Єпископ Анатолій (Станкевич) та виникнення білоруської національної ідеї // Сіверянський літопис. № 1, 2013. С. 33—34.</ref> пачынаў наступнымі словамі<ref>Воспоминание о древнем православии Западной Руси. — Москва, 1867. С. 1.</ref>: «''Якім бедным ня быў бы выгляд цяперашняга Турава, але ўсё-ткі памяць пра Тураў, як калыску праваслаўя ў Літве, сьвятая для ўсякага [[Русіны|руса]]-[[Ліцьвіны|ліцьвіна]]''» ({{мова-ru|«Как ни беден вид теперешнего Турова, но все-таки память о Турове, как колыбели православия в Литве, священна для всякого руссо-литвина»|скарочана}}){{Заўвага|«Руса-ліцьвіны» ({{мова-ru|«руссо-литвины»|скарочана}}) таксама ўпамінаюцца ў іншым месцы кнігі<ref>Воспоминание о древнем православии Западной Руси. — Москва, 1867. С. 23.</ref>}}.

На 1886 год у Тураве было 370 двароў, дзейнічалі 3 царквы, капліца, сынагога і 3 юдэйскія малітоўныя дамы. На 1892 год у мястэчку было каля 500 дамоў. Паводле вынікаў перапісу 1897 году, у Тураве было 667 двароў, дзейнічалі 4 царквы, касьцёл, капліца і сынагога, працавалі пошта, фатаграфія, прыстань, цагельня, 2 хлебазапасныя магазыны, 50 крамаў і 4 карчмы, штогод праводзіўся 2 кірмашы. У аднайменным фальварку дзейнічаў паравы млын. На 1909 год — 675 двароў.

За часамі [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]] ў лютым 1918 году Тураў занялі войскі [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыі]].

=== Найноўшы час ===
25 сакавіка 1918 году згодна з [[Трэцяя Ўстаўная грамата|Трэцяй Устаўной граматай]] Тураў абвяшчаўся часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі ён увайшоў у склад [[БССР|Беларускай ССР]]<ref name="at">{{Літаратура/150 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}</ref>.

У сьнежні 1918 — жніўні 1919 году — Тураў кантралявалі савецкія войскі, з жніўня 1919 да 15 ліпеня 1920 году — польскія войскі. 18 ліпеня 1920 году ў месьце канчаткова замацаваліся саветы. На 1924 год тут было 856 двароў.

У 1924—1962 гадох Тураў быў цэнтрам [[Тураўскі раён|раёну]] (з 1939 году — у складзе [[Мазырская вобласьць|Мазырскай вобласьці]]). У 1926 годзе ў мястэчку жыло 5393 чалавекі (на тысячу жыхароў — 55 рамесьнікаў). Да 1939 году насельніцтва мястэчка ў выніку войнаў, масавых рэпрэсіяў павялічылася толькі на 46 чалавек. Згодна з указам Прэзыдыюму Вярхоўнага Савету [[БССР]] ад 27 верасьня 1938 году, Тураў атрымаў афіцыйны статус [[пасёлак гарадзкога тыпу|пасёлку гарадзкога тыпу]].

У [[Другая сусьветная вайна|Другую сусьветную вайну]] ўлетку 1941 году яго захапілі войскі [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]], а ўжо ў кастрычніку пачало сваю дзейнасьць савецкае падпольле. 5 ліпеня 1944 году ў места ўвайшлі савецкія войскі. У 1962 годзе Тураўскі раён ліквідавалі, а само мястэчка ўвайшло ў склад Жыткавіцкага раёну.

3 жніўня 2004 году Савет Міністраў Рэспублікі Беларусь надаў Тураву статус места. У верасьні таго ж году ў Тураве прайшлі [[Дзень беларускага пісьменства|Дні беларускага пісьменства]]. У наш час у Тураве ствараецца турыстычная інфраструктура, у 2008 годзе тут збудавалі новы гатэль. Адзінае прамысловае прадпрыемства, якое працуе на сёньня — кансэрвавы завод, што выпускае кансэрваваную гародніну і сокі. З 2011 году пачалося будаваньне малочнага заводу<ref>{{Артыкул|url=http://www.zvyazda.minsk.by/ru/archive/article.php?id=77006&idate=2011-04-01|загаловак=Старшыня Гомельскага аблвыканкама Уладзімір Дворнік: «Дрэнных спецыялістаў не бывае»|выданьне=[[Звязда]]}}</ref>.

<gallery widths=150 heights=150 caption="Тураў на старых здымках" class="center">
Turaŭ, Prypiać. Тураў, Прыпяць (1901-17).jpg|Прыпяць, да 1918 г.
Turaŭ, Prypiać. Тураў, Прыпяць (1901-17) (2).jpg|Прыпяць, да 1918 г.
Turaŭ, Usichśviackaja. Тураў, Усіхсьвяцкая (I. Sierbaŭ, 1912).jpg|[[Царква Ўсіх Сьвятых (Тураў)|Царква Ўсіх Сьвятых]]. {{nowrap|[[Ісак Сербаў|І. Сербаў]]}}, 1912 г.
Turaŭ, Usichśviackaja. Тураў, Усіхсьвяцкая (I. Sierbaŭ, 1912) (2).jpg|Царква Ўсіх Сьвятых. {{nowrap|І. Сербаў}}, 1912 г.
</gallery><gallery widths=150 heights=150 class="center">
Turaŭski zamak, Illinskaja. Тураўскі замак, Ільлінская (I. Sierbaŭ, 1912) (2).jpg|Царква Сьвятога Ільлі. {{nowrap|І. Сербаў}}, 1912 г.
Turaŭski zamak, Illinskaja. Тураўскі замак, Ільлінская (I. Sierbaŭ, 1912).jpg|Царква Сьвятога Ільлі. {{nowrap|І. Сербаў}}, 1912 г.
Turaŭskaja synagoga. Тураўская сынагога (1910).jpg|Сынагога, да 1918 г.
Turaŭski zamak, Illinskaja. Тураўскі замак, Ільлінская (1938).jpg|Замчышча, 1938 г.
</gallery>

== Геаграфія ==
Паблізу Турава ёсьць азёры [[Аблуква]], [[Галава (возера)|Галава]], [[Плішчын]], працякаюць рэкі [[Глушыца (рака)|Глушыца]], [[Перадоль]], [[Струмень]], [[Язда]].

== Насельніцтва ==
=== Дэмаграфія ===
<div style="float:right;margin:0 0 .5em 1em;" class="toccolours">
<timeline>
ImageSize = width:auto height:200 barincrement:27
PlotArea = left:50 bottom:20 top:30 right:20
TimeAxis = orientation:vertical
AlignBars = late
Colors =
  id:linegrey2 value:gray(0.9)
  id:linegrey value:gray(0.7)
  id:cobar value:rgb(0.0,0.7,0.8)
  id:cobar2 value:rgb(0.6,0.9,0.6)
DateFormat = yyyy
Period = from:0 till:6500
ScaleMajor = unit:year increment:1000 start:0 gridcolor:linegrey
ScaleMinor = unit:year increment:200 start:0 gridcolor:linegrey2
PlotData =
  color:cobar width:15
  bar:1200 from:0 till:6000
  bar:1649 from:0 till:3000
  bar:1858 from:0 till:2030
  bar:1886 from:0 till:2652
  bar:1897 from:0 till:4297
  bar:1909 from:0 till:6435
  bar:1923 from:0 till:6217
  bar:1924 from:0 till:5264
  bar:1926 from:0 till:5393
  bar:1933 from:0 till:4500
  bar:1939 from:0 till:5439
  bar:2000 from:0 till:3500
  bar:2003 from:0 till:3200
  bar:2006 from:0 till:3100
  bar:2009 from:0 till:2967
  bar:2018 from:0 till:2765
TextData=
  fontsize:10px pos:(65,195)
  text:Дынаміка зьмяненьня колькасьці насельніцтва Турава
</timeline>
</div>

* '''XIII стагодзьдзе''': 1200-я гады — каля 6 тыс. чал.
* '''XVII стагодзьдзе''': 1648 год — 401 чал.; 1649 год — 3 тыс. чал.; 1667 год — 111 чал.
* '''XVIII стагодзьдзе''': 1793 год — 500 чал.
* '''XIX стагодзьдзе''': 1858 год — 2030 чал.<ref name="ReferenceA">{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|1-1к}} С. 515.</ref>; 1866 год — 2662 чал.; 1892 год — да 2900 чал.<ref>[[Аляксандар Ельскі|Jelski A.]] Turów // {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|12к}} S. [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_XII/649 649]—652.</ref>; 1897 год — 4297 чал.<ref name="ReferenceA"/>
* '''XX стагодзьдзе''': 1909 год — 6435 чал.; 1923 год — 6217 чал.; 1924 год — 5264 чал.; 1926 год — 5393 чал.; 1933 год — 4,5 тыс. чал.<ref>{{Літаратура/Памяць/Жыткавіцкі раён}} С. 273</ref>; 1939 год — 5439 чал.; 2000 год — 3,5 тыс. чал.<ref>Лысенка П., Скрыпчанка Т. Тураў // {{Літаратура/ЭГБ|6-1к}} С. 540.</ref>
* '''XXI стагодзьдзе''': 2002 год — 3,2 тыс. чал.<ref>{{Літаратура/БелЭн|16к}} С. 36.</ref> 2003 год — 3,2 тыс. чал.; 2004 год — 3,2 тыс. чал.<ref>{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|1-1к}} С. 513.</ref>; 2006 год — 3,1 тыс. чал.<ref>{{Літаратура/Турыстычная энцыкляпэдыя Беларусі|к}}</ref>; 2008 год — 3100 чал.; 2009 год — 2967 чал.<ref name="belstat">[https://web.archive.org/web/20100918172105/http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/vihod_tables/1.2-3.pdf Перепись населения — 2009. Гомельская область]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref> (перапіс); 2010 год — 2,9 тыс. чал.; 2011 год — 2846 чал.; 2016 год — 2795 чал.<ref name="belstat2016">[https://web.archive.org/web/20160706073652/http://www.belstat.gov.by/upload/iblock/567/567f8a4ac45cd80a949bb7bd7a839ca7.zip Численность населения на 1 января 2016 г. и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>; 2017 год — 2770 чал.<ref name="belstat2017">[https://web.archive.org/web/20200813193913/http://belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/publications/izdania/public_bulletin/index_7192/ Численность населения на 1 января 2017 г. и среднегодовая численность населения за 2016 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>; 2018 год — 2765 чал.<ref name="belstat2018">[https://web.archive.org/web/20180405033656/http://www.belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/publications/izdania/public_bulletin/index_8782/ Численность населения на 1 января 2018 г. и среднегодовая численность населения за 2017 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>

=== Адукацыя ===
У Тураве працуюць 2 сярэднія і музычная школы, дашкольная ўстанова.

=== Мэдыцына ===
Мэдычнае абслугоўваньне насельніцтва ажыцьцяўляе местачковая лякарня.

=== Культура ===
Дзейнічаюць 2 дамы культуры, 3 бібліятэкі.

=== [[Мас-мэдыя]] ===
Выдаецца газэта «[[Вольныя навіны]]».
<!-- Лепш перанесьці ў асобныя артыкулы 
== Сьцяг і герб ==
Герб уяўляе выяву лучніка ў блакітным полі «галяндзкага» шчыта. Сьцяг — прастакутны з тасункам даўжыні да шырыні 2:1. Уяўляе тры гарызантальныя палосы: блакітную (6/9 шырыні), белую (1/9 шырыні) і чырвоную (2/9 шырыні). Герб і сьцяг зацьверджаныя 27 верасьня 2001 году рашэньнем Тураўскага пасялковага Савету дэпутатаў і 23 студзеня 2002 году ўнесеныя ў Гербавы Мартыкул Рэспублікі Беларусь.
-->

== Эканоміка ==
4 студзеня 2010 году заснавалі «[[Тураўскі малочны камбінат]]», які пачаў выпуск італьянскіх [[сыр]]оў 13 траўня 2013 году і стаў градаўтваральным [[прадпрыемства]]м для Турава і Жыткавіцкага раёну. У 2017 годзе яго доля ў прамысловай вытворчасьці Жыткавіцкага раёну склала 75 %<ref>{{Навіна|аўтар=Тэлеканал «[[Беларусь 1]]»|загаловак=Прэзыдэнт азнаёміўся з ходам прац па рэканструкцыі аварыйнага аўтамабільнага моста ў Жыткавіцкім раёне|спасылка=https://www.tvr.by/bel/news/prezident/prezident_oznakomilsya_s_khodom_rabot_po_rekonstruktsii_avariynogo_avtomobilnogo_mosta_v_zhitkovichs/|выдавец=Белтэлерадыёкампанія|дата публікацыі=28 красавіка 2018|дата доступу=16 ліпеня 2021}}</ref>.

== Турыстычная інфармацыя ==
[[Файл:BLR Turau Prypjats Museum road view.jpg|міні|200пкс|Уваход у Экалягічны музэй Прыпяцкага Нацыянальнага парку]]

=== Інфраструктура ===
Дзейнічаюць Тураўскі краязнаўчы музэй і Тураўскі музэй прыроды.

=== Славутасьці ===
[[Файл:BLR Turau orthodox church.jpg|міні|200пкс|[[Царква Ўсіх Сьвятых (Тураў)|Царква Ўсіх Сьвятых]]]]

* [[Замчышча (Тураў)|Замчышча]], дзе знаходзяцца рэшткі помніка дойлідзтва XII ст. — [[Тураўская царква|Тураўскай царквы]], падмуркі якой выявіў М. Каргер у час археалягічных раскопак у 1962—1963 гадох. Сьцены царквы, складзеныя з плінфы, захаваліся на ўзроўні 0,3—0,5 м. /ны даюць паставу меркаваць пра яе архітэктуру: 6-слуповы 3-апсыдны аб’ём, апсыды ўпрыгожваюцца роўнымі пілястрамі, падлога — з паліваных плітак. Слупы ў сечыве крыжовыя, у паўднёва-заходняй частцы — круглая вежа зь вітымі ўсходамі.
* Крыжы каменныя. Два зь іх, паводле легенды, прыплылі супраць плыні [[Прыпяць|Прыпяці]], трэці — «вырас зь Зямлі». Гэты крыж «расьце» на [[Барысаглебскія могілкі|Барысаглебскіх могілках]] па дарозе на [[Давыд-Гарадок]], два іншыя знаходзяцца ў Цэркве Ўсіх Сьвятых, збудаванай яшчэ ў 1810 годзе.
* Могілкі: Барысаглебскія; юдэйскія
* Помнік [[Кірыла Тураўскі|Кірылу Тураўскаму]]
* [[Царква Ўсіх Сьвятых (Тураў)|Царква Ўсіх Сьвятых]] (1810)

=== Страчаная спадчына ===
* [[Тураўская вежа|Вежа]] (2-я палова XIII ст., зруйнаваная ў 1830 годзе) — фартыфікацыя [[Тураўскі замак|Тураўскага замка]], якая адносілася да тыпу валынскіх вежаў. Знаходзілася на дзядзінцы Замчышча (Замкавая гара). Узьведзеная ў з цэглы на вапнавай [[Рашчына|рашчыне]], мела круглую форму. Унутраны дыямэтар — каля 11 м, падзялялася на некалькі баявых ярусаў
* Гасьціны двор (XVIII ст., зруйнаваны ў XIX ст.). Стаяў на Рынку паблізу замка. Гэта быў прастакутны 2-павярховы будынак замкнёнай кампазыцыі з унутраным дваром і двухсхільным дахам. Ягоны памер — 43х21 м. На кожным паверсе знаходзілася 36 крам і 12 складзкіх памяшканьняў
* Помнік [[Аляксандар II|Аляксандру II]]. У 1870-я гады на Красным пляцы расейскія ўлады паставілі помнік цару-«вызваліцелю» [[Аляксандар II|Аляксандру II]] ў гонар вызваленьня сялянаў ад прыгоннай залежнасьці. У 1918 годзе рэвалюцыйна настроеныя месьцічы з падбухторваньня бальшавікоў разбурылі яго.
* Сынагога Вялікая (XIX ст.)
* Царква Сьвятога Кірылы (1802)
* Царква Сьвятога Міхала Арханёла
* Царква Сьвятога Прарока Ільлі (1850)
* Царква Сьвятога Спаса (1801)
* Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла

У Тураве зацьвердзілася першая япіскапская катэдра ў Літве з часоў князя кіеўскага [[Ўладзімер (князь кіеўскі)|Ўладзімера]]. Места было цэнтрам праваслаўя ў Літве. У XVI ст. на Тураўшчыне налічвалася каля 80 цэркваў і два саборы. Практычна ўсе яны былі згубленыя ў час шматлікіх войнаў.

{{Панарама|BLR Turau view to River Prypjats.jpg|1100px|Краявід Прыпяці з боку места|}}

== Асобы ==
* [[Канстантын Астроскі]] (1460—1530) — палітычны дзяяч Вялікага Княства Літоўскага
* [[Кірыла Тураўскі]] (~1130 — ~1182) — праваслаўны царкоўны дзяяч, багаслоў, пісьменьнік XII стагодзьдзя
* [[Аляксандар Шыфман]] (1907—1993) — беларускі і расейскі літаратуразнаўца

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/БелЭн|16}}
* {{Літаратура/ЭВКЛ|2}}
* {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|1-1}}
* {{Літаратура/Памяць/Жыткавіцкі раён}}
* Рассадзін С. Міхальчанка А. Гербы і сцягі гарадоў і раёнаў Беларусі. — {{Менск (Мінск)}}. «Беларусь». 2005. {{ISBN|985-01-0530-5}}.
* Тураў. Тураўскае Евангелле. — {{Менск (Мінск)}}: БелЭн. 2004. {{ISBN|985-11-0300-4}}.
* {{Літаратура/ЭГБ|6-1}}
* {{Літаратура/Гістарычны слоўнік Беларусі (1998)}}
* {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|12}}

== Вонкавыя спасылкі ==
* {{Радзіма майго духу|turau}}
* [https://web.archive.org/web/20060129172023/http://pravo.by/webnpa/text_txt.asp?RN=C20400939 Пастанова аб наданьні Тураву статусу гораду]
* [http://vandrouka.by/2012/gorod-turov-v-legendah-i-mifah/ Горад Тураў ў легендах і міфах]
* [http://vandrouka.by/2012/turovskie-krestyi/ Тураўскія крыжы]

{{Навігацыйная група
|назоў = Тураў у сучасным [[Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Беларусі|адміністрацыйна-тэрытарыяльным падзеле]] [[Беларусь|Беларусі]]
|стыль_назова = background-color: {{Колер|Беларусь}};
|Тураўскі гарадзкі савет
|Жыткавіцкі раён
}}
{{Месты і мястэчкі гістарычнай Піншчыны}}

[[Катэгорыя:Тураў| ]]