Телевиз хуудаһанай эхэ кодые хаража байна

[[Файл:Family watching television 1958.jpg|мини|Телевизор харадаг америкын бүлэ]]
{{Хадамал
|монгол_бэшэг = [[Файл:Телевиз.png|27px]]
|кирилл_буряад = Телевиз
|кирилл_монгол = Телевиз
|кирилл_хальмаг =
}}
'''Телевидени''' ({{lang-el|τήλε}} — алас и {{lang-la|video}} — харанаб; шэнэ латинаар {{lang-la2|televisio}} — алад харалга) — хүдэлөөнтэй [[зураг]] ба [[анир]]ые дамжуулха байгууламжануудай комплекс. Телевидени [[масс медиа]]гай (Олон Ниитын Хэблэл Мэдээсэлэй Хэрэгсэл) нэгэ шухала һубаг мүн гэдэгые хүлээн зүбшөөрһэн.

== Түүхэ ==

=== Байгуулалта ===
Үе үеын олон эрдэмтэдэй хүдэлмэри зүдхэлэй үрэ дүндэ телевидени бии болоһон гэдгые заабал онсолон тэмдэглэхэ хэрэгтэй. Англиин эрдэмтэн Джеймс Клерк Максвелл (1831—1879) байгаалида [[сахилгаан суранзан]] үелзэлэл оршодог тухай таамаглал анха дэбшүүлбэ. [[Сахилгаан орон|Сахилгаан]] [[суранзан орон]] үнэхээр бодитой оршожо байгаае Германиин эрдэмтэн [[Хайнрих Херц]] (1857—1894) туршалтаар баталһан юм. Сахилгаан суранзангай тархаха хурдан, түүниин физикэ шэнжэ шанарыешье Херц нариибшалан һудалһан байна. Ород эрдэмтэн [[Александр Попов|Александр Степанович Попов]] (1859—1905), италиин эрдэмтэн [[Гульелмо Маркони]] (1874—1937) хоёр сахилгаан суранзан үелзэлэлые ашаглан агаарай орон зайе ашаглажа ямар нэгэн дохёо дамжуулха арга бодожо олоо. Тэдэниие анха [[радио]] зохёон бүтээһэн эрдэмтэд гэжэ үзэдэг. 1880 ондо П. И. Бахметьев дүрсые аласта дамжуулхын тулада эхилээд сахилгаан суранзан орон болгожо задалаад, дараань хүлээн абагшаар эргэжэ суглуулха хэрэгтэй гэдэг һанаае дэбшүүлһэн байна. Үүниин дараа 1884 ондо Германиин эрдэмтэн Паул Нипков дүрсые алас холын орон зайда дамжуулха анханай шиидэлые олобо. Нипковэй һанаашалһан энэ арга дээрэ тулгуурилан 1920 ондо Шотландай зохёон бүтээгшэ Джон Байрда (1888—1946) механик телевизор бүтээһэн юм.

1900 оной 8 һарын 25-нда [[Франци]]ин [[ниислэл]] [[Парис]] хотодо олон уласай сахилгаан холбооной бага хурал зохёон байгуулагдаба. Энэ хуралда оролсоһон Ород инженер Константин Перский «television» гэдэг нэрэтэй элидхэл табяа. Иигэһэнээр телевиз гэдэг нэрэ томьёое [[хүн түрэлхитэн]] хэрэглэхэ болоһон юм. Tele — алас холо, vision — үзэгдэхэ, харагдаха гэһэн удхатай үгэ юм. Монголшууд энэ үгые зурагта гэжэ оршуулба.

Гадна фото үзэгдэлые ашаглан [[Санкт-Петербург|Петербург]] хотын технологиин ехэ һургуулиин багша Б. Л. Розинг 1907 ондо мүнөөнэй зурагта ажиллаха үндэһэн заршамые болбосоруулба. Телевидениин саашадай хүгжэлдэ Б. П. Грабовский, С. И. Катаев, П. В. Шматков, В. К. Зворыкин зэргэ олон эрдэмтэд үнэтэй хуби нэмэри оруулһан юм. Юрэнь телевидени гэдэг бол олон хүниин хамтын хүдэлмэриин үрэ дүндэ бии болоһон хамтын бүтээл юм. Одоошье телевидениин материал, техникын бааза шэнэшэлэгдэһээр байна.

=== Анханай телевидени ===
Дэлхэйн улас оронуудай туулажа үнгэрүүлһэн түүхэһээнь хамааржа телевидениин хүгжэлэй үе шата харилсан адлигүй байна. Улас бүридэ телевидени байгуулагдаһан саг үе харилсан адлигүй болобошье «туршалтын нэбтэрүүлгэ» ябуулжа байһан һудал үе заабал байдаг. Манай хойто хүршэ Россида телевидениин туршалтын нэбтэрүүлгые 1931 оной 5 һарын 1-ндэ хэһэн байна. Энэһээ нэгэ үдэрэй үмэнэ «[[Правда]]» һониндо энэ тухай мэдээсэл хэблэгдэбэ. 5 һарын 1-ндэ Россиин инженернүүд хэд хэдэн гэрэл зурагые дуугүйгээр аласай орон зайда дамжуулһаниинь амжалтатай болоо. Тэгэбэл Германида 1928 ондо телевидениин туршалтын нэбтэрүүлгэ хэжэ байһан тухай баримта байдаг. Телевидениин нэбтэрүүлгые тогтомол ябуулжа эхилһэн дэлхэйн анханай улас бол [[Ехэ Британи]] юм. 1936 ондо Ехэ Британиин [[ниислэл]] Лондон хотодо «London Television Service» компани тогтомол нэбтэрүүлгэ ябуулха болобо. Харин Россида 1939 оной 3 һарын 10-һаа Телевидениин нэбтэрүүлгэ тогтомол ябаха болоо. Мүн 1939 онһоо Америкын телевидениин түүхэ эхилдэг. 
Америкын радио корпорациин юрэнхылэгшэ Дэвид Сарнов: 
<blockquote>«Одоо бидэ дуунда дүрсэ нэмэжэ шадаха боллоо гэжэ мэдэгдэжэ телевиз байгуулагдажа байгаае тунхаглаһан байна.»</blockquote>
1939 оной 4 һарын 30-нда Америкын юрэнхылэгшэ [[Франклин Рузвельт]]ын зугаае дамжуулһанаар [[АНУ]]-да телевидениин үргэн нэбтэрүүлгын нээлтэ болобо. 
[[Дэлхэйн хоёрдугаар дайн]]ай дараа телевидениин хүгжэлэй алтан үе ерэһэн юм. [[Ази]], [[Европо]], [[Латин Америкэ]], [[Африка|Африкын]] оронууд 1950 онһоо хойшо телевиз байгуулба. Ази тибдэ телевиз байгуулһан хамагай анханай орониинь [[Иран]], [[Филлипин]] юм. 1953 ондо [[Филлипин]]дэ нэгэн зэргэ хоёр телевиз байгуулагдаба. Тайланд уласта 1955 ондо, [[Энэдхэг]]тэ 1959 ондо, [[Малайзи]] [[улас]]та 1963 ондо, [[Пакистан]] 1964 ондо, [[Турк]] уласта 1968 ондр, [[Хитад улас]] 1958 ондо, [[Урда Солонгос|Солонгос]] 1956 ондо, [[Япон]] 1953 онд телевизтэй болоо. 1970 онһоо телевиз бол [[масс медиа]]гай нэгэ шухала һубаг мүн гэдэгые хүлээн зүбшөөрһэн.

=== Телевидени оршон үедэ ===
[[Файл:Flat screens for sale.JPG|thumb|Телевизорнуудай наймаан]]
[[Интернет]] түгээмэл тархаха хүрэтэр телевиз хамагай шуурхай мэдээсэлэй хэрэгсэл гэһэн байра һууряа хадгалжа ерэһэн. Хамагай анха 1947 ондо [[АНУ]]-да кабелиин телевидени байгуулагдаһан. 1970-аад оной һүүл үеһөө кабелиин һүлжээ ашаглан нэбтэрүүлгэ дамжуулхань улам ехэдхэһэн. Харин 1990 онһоо хойшо [[Түмэр хүшэг|посткоммунис]] оронуудта кабелиин телевидени һунгадаг удхаараа хүгжэжэ эхилбэ. Иигэһэнээр телеһубагай тоошье нэмэгдэһэн байна. 1976 ондо [[хэмэл дахуул]]ай телевидени бии болобо.

Оршон үедэ хэмэл дахуулай телевиденинь тоон системэ ашаглан дуу дүрсын үндэр шанартай нэбтэрүүлгые үзэгшэдтэ хүргэжэ байна. Мэдээсэлэй технологиин хүгжэлэй үрэ шэмээр IPTV Internet Protocol Television бии боллоо. IPTV хамагай гол дабуу талань дүрсэ бэшэлгые үзээд зогсохогүй түүнтэй холбоотой бусад нэмэлтэ мэдээсэл абаха, нэбтэрүүлгэтэ шууд оролсохо боломжотой. Мүн хэрэглэгшэ хүсэһэн нэбтэрүүлгээ өөртөө тохиромжотой саг үедэ үзэхэ боломжо нээжэ үгэдэг.

== Холбооһон ==
{{commonscat|television}}
* {{cite web|author=Анна Качкаева.|date=27 ноября 2008|url=http://www.journmsu.com/about/50_years/|title=«Полвека на Моховой». 50 лет науке о телевидении и радиовещании|publisher=Институт повышения квалификации работников телевидения и радиовещания|work=Кафедра телевидения и радиовещания. Факультет журналистики МГУ|accessdate=26 ноября 2009|deadlink=unknown-host|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130826061536/http://www.journmsu.com/about/50_years/|archivedate=2013-08-26}}
* [http://www.podberi.tv/review/458 Краткая история телевидения]
* Луков М. В. [http://www.zpu-journal.ru/e-zpu/2008/4/Lukov_TV_World-view/ Телевидение: телевизионная картина мира]
* Маковеев В. [http://www.tvmuseum.ru/catalog.asp?ob_no=4626 От чёрно-белого телевидения к киберпространству] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121008051636/http://www.tvmuseum.ru/catalog.asp?ob_no=4626 |date=2012-10-08 }}
* [http://mozg.by/content/razvodka-tv-signala Разводка ТВ сигнала] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090407193423/http://mozg.by/content/razvodka-tv-signala |date=2009-04-07 }}
* [http://www.echo.msk.ru/programs/victory/53109/ Телевидение Третьего Рейха]
* [http://www.youtube.com/watch?v=eZAe8C_BdU4&feature=related 70-летие российского телевидения]
* [http://www.youtube.com/watch?v=5ngu3B659ZU О первой отечественной телебашне]

{{1000 үгүүлэл}}

[[Категори:Телевидени| ]]
[[Категори:Соёл]]
[[Категори:Уралиг]]