Çырулăх страницӑн кодне пӑхни

[[File:Wiktionary-logo.svg|thumb|Тĕрлĕ çырулăхсен паллисем]]
[[File:Checkpoint Charlie Sign.JPG|thumb|Пĕр хыпарах тĕрлĕ чĕлхесемпе тата тĕрлĕ çырулăхсемпе палăртнă]]
'''Çырулăх''' — [[хыпарсем|хыпарсене]] графикăллă çыру йĕрки, çын [[чĕлхе|чĕлхин]] пурăну хормисенчен пĕри.

== Çын чĕлхисен çырулăхĕн тĕсĕсем ==
* '''[[Идеографиллĕ çыру|Идеографи]]''' ([[пиктографиллĕ çыру|пиктографи]]) — пĕлтерĕшĕпе çыхăннă çыру палли
* '''Фоноидеографиллĕ''' — пĕлерĕшĕпе те, сасăлăхĕпе те çыхăннă çыру палли
** '''[[Логографиллĕ çыру|Логографиллĕ]]''' — çыру паллийĕ пĕр сăмаха пĕлтерет
** '''Морфемăллă''' — çыру паллийĕ [[морфема|морфемăна]] пĕлтерет («[[Китай çырулăхĕ]]»)
* '''[[Фонетикăллă çыру|Фонетикăллă]]''' — çыру палли пĕр пĕлтерĕш сасси çумне çыхăннă
** '''[[Сыпăклă çыру|сыпăклă (силлаби)]]''' — кашни çыру пали пĕр сыпăка палăртать. Уйăраççĕ:
*** '''харпăр сыпăклă çыру''' — пĕр пек уçăсăр саслă, анчах тĕрлĕ уçă сасăллă сыпăксене тĕрлĕ паллăсемпе çыраççĕ (тĕслĕхрен, япон [[кана|кани]]);
*** '''[[абугида]]''' — çакăн пек сыпăксемпе пĕр тĕплĕ паллăн улшăннă хормисене (сăмахран, [[эфиоп çырăвĕ]]) тата/е хушма паллăсемпе ([[инди çырăвĕ]])
** '''[[Консонантăллă çыру|консонантăллă]]''' ([[квазиалфавитлă çыру|квазиалфавитлă]]) — çырура [[уçăсăр сасă]]сене çеç палăртаççĕ. При своем развитии такие системы письма, как правило, обогащаются системами [[огласовка|огласовок]], в которых с помощью диакритических или дополнительных знаков можно обозначать [[гласные]]
** '''[[Консонант вокаллă çыру]]''' — сас паллисемпе [[уçăллă сасă]]сене, çаплах [[уçăсăр сасă]]сене те палăртаççĕ; çырура çак тивĕçпе ĕçлеççĕ: «пĕр [[графема]] (çыру палли) — пĕр [[фонема]]».
'''[[Алфавит]]сем''' тесе çирĕп виçеллĕ алфавитлă йĕркелĕх паллисемлĕ фонетикăллă çырулăхсене палăртаççĕ. Алфавитсен паллисене [[сас палли]]сем теççĕ.

== Çырулăхăн тĕп тĕсĕсем ==
[[Image:WritingSystemsOfTheWorld.png|thumb|500px]]
=== Çывăх Тухăçпа Вăтаçĕр тавралахĕн авалхи çырулăхĕсем ===

* [[Авалхи икĕпат çырăвĕ]]
** [[Мероит çырăвĕ]]
* [[Савăл çырулăхĕ]]
** [[Шумер чĕлхи|Шумер]]
** [[Аккад чĕлхи|Аккад]]
** [[Элам чĕлхи|Элам]]
** [[Хуррит савăл çырулăхĕ]]
** [[Урарту чĕлхи|Урарту]]
** [[Хетт иероглифлĕхĕ|Хетт]]
** [[Авалхи Перси чĕлхи|Авалхи Перси]]
* [[Элам чĕлхи|Элам иероглифлĕхĕ]]
* [[Луви чĕлхи|Луви иероглифлĕхĕ]]
* [[Крит çырăвĕ]] тата унăн несĕлĕсем
** [[А йĕрĕллĕ çыру]],
** [[Б йĕрĕллĕ çыру]],
** [[Кипр-миной çырăвĕ]],
** [[Кипр çырăвĕ]]

=== Семитлă (сасăллă) çырăвĕ тата унăн несĕлĕсем (грексенне шута илмен) ===
{|
| valign=top |

* [[Пайпăл çырăвĕ]]
* [[Протоханааней çырулăхĕ]]
* [[Протосинай çырулăхĕ]]
* [[Угарит алфавичĕ]] (савăл çырулăхĕ)
* [[Финики çырулăхĕ]]
** [[Ибери çырăвĕ]]
** [[Авалхи Ливи çырăвĕ]] (нумиди)
*** Тифинаг
*** [[Турдетан çырăвĕ]]
*** шифăрне уçайман гуанча çырăвĕ
** Карфаген çырăвĕ
| valign=top |
* [[Арамей çырулăхĕ]]
** [[Еврей алфавичĕ]] (тăваткаллă)
** Самарити алфавичĕ
** Сири çырăвĕ (серто, эстрангело, несториан)
** [[Арап алфавичĕ]]
*** [[Джави]] — [[Малайзи]]пе [[Индонези]]
** [[Уйгур çырăвĕ]]
*** [[Монгол çырăвĕ]]
* [[Кăнтăр арави çырăвĕ]]
** [[Эфиоп çырăвĕ]]
* [[Кĕçĕн Ази алфавичĕсем]]
|}
==== Семит евĕрлисен сĕмĕпе аталаннă çырулăхсем ====

* [[Орхон рунисем]] (тĕрĕк)
** [[Пăлхар рунисем]]
** [[Венгр рунисем]]
** [[Иссык çырăвĕ]]
* [[Тана]] ([[:en:Tāna|Tāna]]) (габули тана) [[мальдив чĕлхи]], [[XVII ĕмĕр]]тен арап сĕмĕ айĕнче.
=== Грек алфавичĕ тата унăн тĕпĕпе çуралнă алфавитсем ===
* [[Грек алфавичĕ]]
* [[Итали алфавичĕ]]
** [[Этрус алфавичĕ]]
** [[Латтин алфавичĕ]]
* [[Кăпт çырăвĕ]]
* [[Готт çырăвĕ]]
* [[Кириллица]]

==== Грек евĕрлисен сĕмĕпе аталаннă çырулăхсем ====
{|
| valign=top |
* [[Глаголица]]
* [[Рунăсем]] (герман)
* [[Эрмен алфавичĕ]]
| valign=top |
* [[Грузин çырăвĕ]]
* [[Агван çырăвĕ]]
|}
=== [[Инди çырăвĕ]] (сыпăклă) ===
* [[Кхароштхи]]
* [[Брахми]]
{|
| valign=top |
** [[Деванагари]]
** [[Бенгали алфавичĕ]]
** [[Тибет çырăвĕ]]
** [[Тохар çырăвĕ]]
** [[Мон çырăвĕ]]
** [[Бирма çырăвĕ]]
| valign=top |
** [[Тай çырăвĕ]]
** [[Кхмер çырăвĕ]]
** [[Лаос çырăвĕ]]
** [[Кави]] (авалхи яван çырăвĕ)
** [[Тагал çырăвĕ]]
|}

=== Китай çырăвĕ тата унăн несĕлĕсем ===

* [[Китай çырăвĕ]]
* [[Япон чĕлхи|Япон сыпăклă çырăвĕ]]
** [[Хирагана]]
** [[Катакана]]
* [[Чжурчжэнь çырăвĕ]]
* [[Кидань çырăвĕ]]
* [[Тангут çырăвĕ]]
* [[Чжуан çырăвĕ]]
* Корей çырăвĕ ([[Хангыль]])

=== Ытти авал тата вăтам ĕмĕр çырулăхĕсем ===

* [[Майя çырăвĕ]]
* [[Ацтек çырăвĕ]]
*  [[И чĕлхисем|И чĕлхисен]] ([[Китай]]) цуань çырулăхĕ
* [[донгба]] çырулăхĕ (наси, Китай)
* [[Огамиллĕ çырăвĕ]]
* Авалхи пермь çырулăхĕ ([[абур]])

===  XVIII-XX ĕмĕрсенче никĕсленнĕ çырулăхсем ===
==== Ази ====
* [[мяо-яо чĕлхисем|мяо чĕлхисен]] Пахау тата Полларда çырулăхĕ
* [[Варанг-кшити]] хо челхисем валли ([[мунда чĕлхисем]], [[Инди]])

* Теневиль идеографикăлă çырулăхĕ ([[чукчăсем|чукчă чĕлхи валли]]

==== Африка ====

* [[Нко çырăвĕ]] (1949 çултанпа [[Гвиней]]пе [[Мали]] [[манден чĕлхисем|манден чĕлхисен]] çырулăхĕ)
* [[Басса çырăвĕ|Басса]] (1900-мĕш çç. хальхи куна çити)
* [[Ваи çырăвĕ|Ваи]] (1820-мĕш çç. хальхи куна çити)
* [[Кпелле]] (1930-мĕш — 1940-мĕш çулсем)
* [[Лома]] (1930-мĕш — 1940-мĕш) [[Либери]]ри
* [[Кикакуи]], е менде ([[менде (чĕлхе)|менде]] чĕлхи валли) (1921—1940-мĕш çулсенче),  [[Сьерра-Леоне]]
* [[Бамум]] (1896—1950-мĕш) [[Камерун]]
* [[Османья]] ([[сомали]] чĕлхи валли)
* [[Мандомбе]] (1978) [[Ангола|Анголăра]], [[Республика Конго|Конгăра]] тата [[Демократиллĕ Республика Конго|ДРК]]

==== Америка ====
* [[Чероки çырăвĕ]]
* [[Канада сыпăклă çырăвĕ]] ([[кри (чĕлхесем)|кри]], [[эскимос чĕлхисем|эскимос]], [[оджибве (чĕлхе)|оджибве]] тата ытти чĕлхисем валли)

=== Шутласа кăларнă чĕлхесен çырулăхĕ ===
* [[Тенгвар]]
* [[Ифкуиль]] чĕлхин уникаллă морфи-фонетикăллă çырулăхĕ
=== [[Шифăрне уçайман çырулăх]]сем ===
* [[Ронго-ронго]]
* [[Фестский диск]]
* [[Инд айлăмĕн çырулăхĕ]] (протоинд, е харапп çырăвĕ)
* [[Троян çырăвĕ]]
* [[Каролин утравĕсен çырулăхĕ]]

== Вуламалли ==
* Дирингер Д. Алфавит. М. 1963, 2004.
* Добльхофер Э. Знаки и чудеса. М. 1963.
* Истрин В. А. Возникновение и развитие письма. М. 1965.
* Фридрих И. История письма. М. 2004.

== Çавăн пекех пăхăр ==

* [[Çырулăх историйĕ]]
* [[Палеографи]]

== Каçăсем ==
* [http://www.rbardalzo.narod.ru/Grammatologia.html Грамматологи сăмахсарĕ]
* [http://www.rbardalzo.narod.ru/zerkalo.html Алфавит – этемлĕх тĕнчин куç кĕски]
* [http://ec-dejavu.ru/w/Writing.html Брейар Ж. Болезнь письма] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071218191121/http://ec-dejavu.ru/w/Writing.html |date=2007-12-18 }} // Семиотика безумия. Сб. статей. - Париж-Москва, 2005, с. 64-72

{{Çырулăхсем}}

<!--Categories-->
[[Категори:Çырулăх|*]]