Besjoch de boarne foar Frije ryksstêd

[[Ofbyld:Holy Roman Empire 1648 Imperial cities.png|thumb|Frije ryksstêden yn it [[Hillige Roomske Ryk]] yn 1648]]
[[Ofbyld:Free Imperial Cities 1792.png|thumb|Frije ryksstêden yn 1792]]
'''Frije en ryksstêden''' ([[Dútsk]]: ''Freie und Reichsstädte''), gewoanwei '''frije ryksstêden''' (Dútsk: ''Freie Reichsstadt'', [[Latyn]]: ''urbs imperialis libera''), wiene ûnôfhinklike [[stedsteat]]en yn it [[Hillige Roomske Ryk]] en se hiene in fertsjintwurdiging yn de [[Ryksdei (Hillige Roomske Ryk)|Ryksdei]]. In frije ryksstêd hie de status fan [[ryksûnmidlikens]] en foel dêrtroch streekrjocht ûnder de keizer en net ûnder in lânshear, lykas in [[greve]], [[hartoch]] of in [[prinsbiskop]].

== Oarsprong ==
[[Ofbyld:ReichsfreiheitsbriefHL1226WS.JPG|thumb|Ryksfrijheidsbrief fan de stêd [[Lübeck]] út 1226]]
De oergong fan guon Dútske stêden nei selsstannigens yn it Ryk gie stadiger oan as dy fan de [[foarstedom]]men. Yn de rin fan de [[trettjinde iuw|trettjinde]] en [[fjirtjinde iuw]] waarden guon stêden troch de keizer ferheft ta ryksstêden (''Reichsstädte'', ''urbes imperiales''), benammen om fiskale redens. Sokke stêden, dy't stifte waarden troch Dútske keningen en keizers yn de [[tsiende iuw|tsiende]] oant en mei de trettjinde iuw waarden ynearsten bestjoerd troch in fâd. Hja krigen stadichoan mear selsstannigens doe't harren magistraten it bestjoer en administraasje oernamen. Guon foarbylden binne [[Colmar]], [[Haguenau]] en [[Mulhouse]] yn de [[Elzas]] en [[Memmingen]] en [[Ravensburg]] yn boppe-[[Swaben (lânstreek)|Swaben]]. 

De frije stêden (''Freie Städte'', ''urbes liberae'') wiene, lykas [[Basel]], [[Augsburg]], [[Keulen]] en [[Straasburch]], ynearsten ûnderhearrich oan in [[prinsbiskop]] en waard stadichoan selsstannich fan syn lânhear. Yn in pear gefallen, sa as by Keulen, bleau de eardere lânshear, guon privileezjes hâlden oer de frije stêd, dy't algeduerigen ta skelen late.

Yn de rin fan de tiid rekke it ferskil tusken in ryksstêd en in frije stêd hieltyd mear dizenich, sa't se stadichoan bekend kamen te stean as "frije ryksstêden", en yn de lette [[fyftjinde iuw]] namen in soad stêden "frij" en "ryks" op yn harren namme. Lykas de oare foarstedommen koene se op kriichspaad gean, frede slute, kontrôle oer harren eigen hannel útoefenje en bemuoienis om utens wegerje. Yn de [[Lette Midsiuwen]] foarmen in tal frije stêden ferbûnen (''Städtebünde''), sa as de [[Hânze]] en de Elzassyske [[Tsienstêdebûn]] (''Zehnstädtebund'') om sterker te stean. 

Yn de rin fan de [[Midsiuwen]] krigen mear stêden harren selsstannigens, mar guon dêrfan rekken harren frijheid lykwols wer kwyt. Yn guon gefallen rekken frije stêden harren frijheid kwyt troch't se yn in kriich mei in lânshear rekken, of as se in lânshear om beskerming fregen. In soad stêden wisten harren selsstannigens te behâlden, mei útsûndering fan de tsien Elzassyske stêden dy't troch [[Frankryk]]] anneksearre waarden, oant de [[Dútske mediatisearring]] yn [[1803]].

== Ferskil tusken frije ryksstêden en oare stêden ==
[[Ofbyld:Braun Regensburg UBHD.jpg|thumb|[[Regensburg]] yn 1572]]
[[Ofbyld:Braun Rothenburg ob der Tauber UBHD.jpg|thumb|Rothenburg ob der Tauber yn 1572]]
[[Ofbyld:Lubeka kolorowa litografia książkowa XIVw.jpg|thumb|Hânzestêd Lübeck]]
Om 1600 hinne wiene der wol sa'n 4000 stêden yn it Hillige Roomske Ryk, mar njoggen fan de tsien hiene wol minder as 1000 ynwenners. Minder as 200 hawwe ea de status fan frije ryksstêd hân, en guon dêrfan wiene it mar foar in pear [[desennium]]s, lykas [[Nimwegen]]. Yn it [[ryksmatrikel]] fan [[1521]], in list fan [[ryksstannen]] dêr't yn stie hoefolle troepen of finansjele stipe se leverje moasten oan it [[Ryksleger (Hillige Roomske Ryk)|ryksleger]], stiene der 85 fan sokke stêden registrearre. By de Frede fan Augsburg yn [[1555]] wiene der 65 en fan de [[Frede fan Westfalen]] yn [[1648]] oant [[1803]] wiene dat der likernôch 50.

De twadde kategory stêden, dy't gjin frije ryksstêden wiene, hiene in bepaalde mjitte fan selsbestjoer, dochs wiene ûnderhearrich oan de lânshear, lykas in [[greve]], [[hartoch]] of in [[prinsbiskop]].

Der wie ek noch in tredde kategory stêden, dy't gjin ryksstêden wiene, dy't ek in bepaalde mjitte fan selsstannigens hiene. Troch harren grutte en ekonomysk belang wisten se in mjitte fan selsstannigens fan harren lânshear te krijen, sa as bygelyks de stêd [[Grins (stêd)|Grins]] fan de [[biskop fan Utert]]. Sokke stêden koene harren selsstannigens ûntjaan om't de lânshear almeast in swakke hearsker wie, en sokke gefallen wiene earder in útsûndering as regel. De twadde en tredde kategory stêden hiene al in sit yn de lânsdagen fan de foarstedommen, mar net yn de Ryksdei, sa as de frije ryksstêden.

== Organisaasje ==
Oant de [[Ryksdei (Hillige Roomske Ryk)|Ryksdei]] fan 1489 wiene de frije ryksstêden noch net offisjeel erkend as [[ryksstannen]]. Sels dêrnei telden harren stimmen net folslein mei en waarden se earder as advysstimmen (''votum consultativum'') beskôge. De frije ryksstêden ferparten harren yn twa groepen, of banken, yn de Ryksdei; de Rynlânske bank en de Swabyske bank.

Dyselde stêden wiene de 85 frije ryksstêden dy't neamd waarden yn it [[ryksmatrikel]] fan 1521, dat in register wie dêr't harren plichten oangeande militêre en finansjele stipe foar it [[Ryksleger (Hillige Roomske Ryk)|Ryksleger]] yn stie. Yn it tabel hjirûnder wurde de militêre en finansjele kontribúsjes tusken heakjes oanjûn. Bygelyks Keulen (30-322-600) betsjut dat Keulen 30 ruters, 322 fuotfolk en 600 gûne leverje moast. Dy kontribúsje wie lykweardich as ien ''simplum''. As it nedich wêze soe, koe de Ryksdei stimme en freegje foar in twadde en in tredde '''simplum'', dêr't dus fan eltse lid it dûbele of trijedûbele fan frege waard. Yn dy snuorje waarden de frije ryksstêden beskôge as woltierich en ryk en de finansjele kontribúsje fan [[Neurenberch]], [[Ulm]] en Keulen wiene bygelyks like heech as dy fan de [[karfoarstedom]]men en de hartochdommen [[Hartochdom Wuertemberch|Wuertemberch]] en [[Hartochdom Loataringen|Loataringen]].

De folgjende list befettet de 50 frije ryksstêden dy't by de Ryksdei fan 1792 oanwêzich wiene:

=== Rynlânske bank ===
{| 
| valign=top width=50% align=left |
* [[File:DEU_Koeln_COA.svg|20px]] [[Keulen]] (30-322-600)
* [[File:DEU_Aachen_COA.svg|20px]] [[Ryksstêd Aken]] (20-90-260)
* [[File:Wappen Lübeck.svg|20px]] [[Lübeck]] (21-177-550)
* [[File:DEU Worms COA.svg|20px]] [[Worms]] (10-78-325)
* [[File:DEU Speyer COA.svg|20px]] [[Spiers]] (3-99-325)
* [[File:Wappen Frankfurt am Main.svg|20px]] [[Frankfurt am Main|Frankfurt]] (20-140-500)
* [[File:Wappen Goslar.svg|20px]] [[Goslar (stêd)|Goslar]] (0-130-205)
| valign=top width=50% align=left |
* [[File:Wappen Bremen Nur Schild.svg|20px]] [[Bremen (dielsteat)|Bremen]] (net neamd)
* [[File:Wappen_der_Hamburgischen_Bürgerschaft.svg|20px]] [[Hamburch]] (20-120-325)
* [[File:Esc Muehlhausen-Thueringen.png|20px]] [[Mühlhausen]] (0-78-180)
* [[File:Wappenschild der Stadt Nordhausen.svg|20px]] [[Nordhausen]] (0-78-180) 
* [[File:DEU_Dortmund_COA.svg|20px]] [[Dortmund]] (20-100-180)
* [[File:DEU Friedberg (Hessen) COA.svg|20px]] [[Friedberg, Hesse|Friedberg]] (0-22-90)
* [[File:Wappen Wetzlar.svg|20px]] [[Wetzlar]] (0-31-40)
|}

=== Swabyske bank ===
{| 
| valign=top width=30% align=left |
* [[File:Wappen Regensburg.svg|20px]] [[Regensburg]] (20-112-120)
* [[File:Wappen Augsburg 1811.svg|20px]] [[Augsburg]] (25-150-500)
* [[File:DEU Nürnberg COA (klein).svg|20px]] [[Neurenberch]] (40-250-600)
* [[File:DEU Ulm COA.svg|20px]] [[Ulm]] (29-150-600)
* [[File:DEU Esslingen am Neckar COA.svg|20px]] [[Esslingen am Neckar]] (10-67-235)
* [[File:Wappen Stadt Reutlingen.svg|20px]] [[Reutlingen]] (6-55-180)
* [[File:Wappen Noerdlingen.svg|20px]] [[Nördlingen]] (10-80-325)
* [[File:Wappen von Rothenburg ob der Tauber.svg|20px]] [[Rothenburg ob der Tauber]] (10-90-180)
* [[File:Wappen Schwaebisch Hall.svg|20px]] Hall (hjoed-de-dei [[Schwäbisch Hall]]) (10-80-325)
* [[File:Wappen Rottweil.svg|20px]] [[Rottweil]] (3-122-180)
* [[File:DEU Überlingen COA.svg|20px]] [[Überlingen]] (10-78-325)
* [[File:Wappen Heilbronn.svg|20px]] [[Heilbronn]] (6-60-240)
| valign=top width=30% align=left |
* [[File:Schwäbisch Gmünd Wappen.svg|20px]] Gmünd (hjoed-de-dei [[Schwäbisch Gmünd]]) (5-45-150)
* [[File:Wappen Memmingen.svg|20px]] [[Memmingen]] (10-67-325)
* [[File:DEU Lindau COA.svg|20px]] [[Lindau]] (6-72-200)
* [[File:Wappen von Dinkelsbühl.svg|20px]] [[Dinkelsbühl]] (5-58-240)
* [[File:Wappen Biberach.svg|20px]] [[Biberach an der Riß]] (6-55-180)
* [[File:Wappen Ravensburg.svg|20px]] [[Ravensburg]] (4-67-180)
* [[File:DEU Schweinfurt COA.svg|20px]] [[Schweinfurt]] (5-36-120)
* [[File:DEU Kempten (Allgäu) COA.svg|20px]] [[Kempten im Allgäu]] (3-36-120)
* [[File:Wappen von Bad Windsheim.svg|20px]] [[Bad Windsheim|Windsheim]] (4-36-180)
* [[File:DEU Kaufbeuren COA.svg|20px]] [[Kaufbeuren]] (4-68-90)
* [[File:Coat of Arms of Weil der Stadt.svg|20px]] [[Weil der Stadt|Weil]] (2-18-120)
* [[File:Wappen Wangen im Allgäu.svg|20px]] [[Wangen im Allgäu]] (3-18-110)
| valign=top width=30% align=left |
* [[File:Wappen Isny.svg|20px]] [[Isny im Allgäu]] (4-22-100)
* [[File:Wappen Pfullendorf.svg|20px]] [[Pfullendorf]] (3-40-75)
* [[File:DEU Offenburg COA.svg|20px]] [[Offenburg]] (0-45-150)
* [[File:DEU Leutkirch im Allgäu COA.svg|20px]] [[Leutkirch im Allgäu]] (2-18-90)
* [[File:Wappen Bad Wimpfen.svg|20px]] [[Bad Wimpfen|Wimpfen]] (3-13-130)
* [[File:DEU Weißenburg COA.svg|20px]] [[Weißenburg im Nordgau]] (4-18-50)
* [[File:Wappen Giengen an der Brenz.svg|20px]] [[Giengen]] (2-13-60)
* [[File:DEU Gengenbach COA.svg|20px]] [[Gengenbach]] (0-36-0)
* [[File:DEU Zell am Harmersbach COA.svg|20px]] [[Zell am Harmersbach]] (0-22-0)
* [[File:Wappen Friedrichshafen.svg|20px]] [[Friedrichshafen|Buchhorn]] (hjoed-de-dei [[Friedrichshafen]]) (0-10-60)
* [[File:Coa Aalen.svg|20px]] [[Aalen]] (2-18-70)
* [[File:DEU Bopfingen COA.svg|20px]] [[Bopfingen]] (1-9-50)
|}

De frije ryksstêden foarmen it tredde kolleezje fan de Ryksdei, nei de kolleezjes fan de karfoarsten en foarsten. Se waarden ferparte oer de twa banken, de Rynlânske en Swabyske, mar waarden ek fertsjintwurdige yn de kreitsen: de Frankyske Kreits, de Beierske Kreits, de Swabyske Kreits, de Bopperynske Kreits, de Nedersaksyske Kreits,  en de Nederrynsk-Westfaalske Kreits 

Neffens de ''[[Reichsdeputationshauptschluss]]'' waarden hast alle frije ryksstêden yn 1803 [[Dútske Mediatisearring|mediatisearre]]. Allinnich seis stêden holden harren selsstannigens: Augsburg, Bremen, Frankfurt, Hamburch, Lübeck, en Neurenberch. By de [[Frede fan Presburch (1805)]] ferlear Augsburg syn frijheid en by it opheffen fan it [[Hillige Roomske Ryk]] yn [[1806]] ferlearen Neurenberch en Frankfurt harren frijheid ek. Yn [[1810]] waarden de lêste trije, Hamburch, Bremen en Lübeck, by Frankryk ynlive. Nei de fal fan it Frânske Keizerryk krigen neffens it [[Kongres fan Wenen]] yn [[1815]] fjouwer eardere frije ryksstêden, Hamburch, Bremen, Lübeck en Frankfurt, harren frijheid werom yn de [[Dútske Bûn]]. Frankfurt waard yn [[1866]] troch [[Prusen]] anneksearre en de trije oare stêden waarden steaten yn it [[Dútske Keizerryk]] yn [[1871]] en yn de [[Weimarrepublyk]] yn [[1919]]. Yn [[1937]] yn [[Nazy-Dútslân]] waard Lúbeck by Prusen foege, as kompensaasje foar de Grut-Hamburchwet, en om't [[Hitler]] it liberale Lübeck net lije mocht.

Bremen en Hamburch binne de lêsten dy't in selsstannige posysje hawwe yn de hjoeddeistige Bûnsrepublyk. [[Berlyn]], dy't nea in [[stedsteat]] west hat, wat nei de [[Dútske Weriening (1990)|Dútske Weriening]] fan [[1990]] en in selsstannige [[Dielsteaten fan Dútslân|dielsteat]].

[[Danzig]] hie fan 1919 oant [[1939]] ek de titel frije stêd ([[Frije stêd Danzig]]).

== Alde frije ryksstêden bûten Dútslân ==
[[Ofbyld:Obernstraße - Bremen - 1843.jpg|thumb|Obernstraße yn de Hânzestêd Bremen yn 1843]]
[[Ofbyld:Frankfurt Am Main-Fay-BADAFAMNDN-Heft 26-Nr 303-1911-Bruecke mit dem Denkmal Kaiser Karl des Grossen.jpg|thumb|Frankfurt yn 1911]]
[[Ofbyld:WuerttembergPutzger1905.jpg|thumb|Wuertemberch ferdûle yn grutte nei de mediatisearring fan 1803]]
=== Frankryk ===
De [[Elzas]]syske stêden waarden troch [[Frankryk]] anneksearre.
* [[Straasburch]] (Straßburg)
* [[Bezançon]] (Bisanz)

en de stêden fan de yn 1354 oprjochte [[Tsienstêdebûn]]
* [[Colmar]] (Colmar)
* [[Haguenau]] (Hagenau)
* [[Kaysersberg]] (Kaisersberg)
* [[Munster (Haut-Rhin)|Munster]] (Münster)
* [[Obernai]] (Oberehnheim)
* [[Rosheim]] (Rosheim)
* [[Sélestat]] (Schlettstadt)]
* [[Turckheim]] (Türchheim)
* [[Wissembourg]] (Weißenburg im Elsass)
* [[Mulhouse]] (Mülhausen)

de trije biskopsstêden fan [[Loataringen]]:
* [[Metz]] (Metz)
* [[Toul]] (Tull)
* [[Verdun]] (Wirten)

=== Switserlân ===
De Switserske stêden sleaten harren yn de rin fan de tiid oan by it Switserske Eedgenoatskip.
* [[Basel]]
* [[Bern (stêd)|Bern]]
* [[Fribourg]]
* [[Luzern]]
* [[Schaffhausen]]
* [[Solothurn]]
* [[Zürich (stêd)|Zürich]]

=== Nederlân ===
De Nederlânske stêden waarden part fan de [[Habsburchske Nederlannen]].
* [[Dimter]] (1495–1528)
* [[Grins (stêd)|Grins]] (1495–1536)
* [[Kampen]] (1495–1528)
* [[Nimwegen]] (1230–1247/56)
* [[Fianen]] (1282-1679)
* [[Swol]] (1495–1528)

== Sjoch ek ==
* [[Ryksûnmidlikens]]
* [[Ryksstannen]]
* [[Ryksleger (Hillige Roomske Ryk)]]
* [[Ryksdei (Hillige Roomske Ryk)]]
* [[Ryksmatrikel]]
* [[Dútske Mediatisearring]]

{{Boarnen|boarnefernijing=
Foar boarnen ne oare literatuer, sjoch [https://en.wikipedia.org/wiki/Free%20imperial%20city ''Notes'' en ''References'' op dizze side].
}}

[[Kategory:Hillige Roomske Ryk]]