Maldivler

Maldivler (mald. ދިވެހިރާއްޖެ, Dhivehi Raa'je), Maldiv Respublikası (mald. ދިވެހިރާއްޖޭގެ ޖުމުހޫރިއްޔާ, Dhivehi Raajjeyge Jumhooriyyaa) — Qubla Aziyada, Hind okeanınıń arqa-batıs bólimindegi Maldiv atawlarında jaylasqan mámleket. Shri-Lanka atawınıń qubla-batısında. Maydanı 298 km2. Xalqı 324 mıń adam (2012). Paytaxtı — Male (Maldiv) qalası. Basqarıw tárepten 20 atawlar toparına bólinedi.

Mámleketlik basqarıw principi

Maldiv — respublika. Ullı Britaniya basshılıǵındaǵı Ózara doslıq quramında. Ámeldegi Konstituciyası 1968-jıl 11-noyabrde kúshke kirgen, oǵan 1972 hám 1997-jıllarda ózgerisler kirgizilgen. Mámleket baslıǵı — prezident, xalıq tárepinen 5 jıl múddetke saylanadı (1978-jıldan Mómin Abdul Qayyum). Nızam shıǵarıwshı húkimet — bir palatalı parlament (jıynalıs). Atqarıwshı hákimiyattı prezident hám ol tayınlaytuǵın ministrler mákemesi ámelge asıradı.

Tábiyatı

Maldiv arxipelagi 2 mıńnan aslam adam aral (atoll) dan ibarat, sonnan 200 aralında adamlar jasaydı. Atawlardıń kópshiligi marjan jartaslar menen qorshalǵan. Íqlımı ekvatorǵa tán, mussonlı. Hawa temperaturası 24-30°. Jawın kóp jawıwına qaramay (jılına 2500 mm ge shekem) dushshı suw jetispeydi. Kokos palmasi, banan, citruszarlar bar. Nan teregi ósedi.

Xalqı

Xalqınıń 99% i maldiv (divexi) ler, sonıń menen birge, arablar hám malayyalar da jasaydı. Tiykarǵı dini — islam. Rásmiy tili — maldiv (divexi) tili. Qala xalqı 30%, birden-bir qala — Maleda jasaydı.

Tariyxı

Eramızǵa shekemgi III-I ásirlerde Seylon hám Hindstannan singallar, hindler kelip jayǵasqan. Olar budda dinine sıyınǵan. V-XII ásirlerde arablar hám parsılar kelgennen keyin, islam dini tarqalǵan, 1153-jılda islam sultanlıǵı júzege kelip, Didi dinastiyası 1968-jılǵa shekem húkimranlıq etti. Sultanlıq 1558-jıldan portugallarǵa, XVII ásirdiń 2-yarımınan gollandlarǵa ǵárezli boldı. 1796-jıldan Ullı Britaniya húkimranlıǵı ornatıldı, 1887-jıl dekabrde onıń protektoratına aylandı. 1965-jılda tolıq ǵárezsizlikke eristi. 1968-jılda bolsa ruspublika dep daǵaza etildi. Maldiva 1965-jıldan BMSh aǵzası. Siyasiy partiyaları hám kásiplik awqamları joq. Ózbekstan Respublikası menen diplomatiyalıq qatnasların 1994-jıl 7-dekabrde ornattı. Milliy bayramı — 26-iyul — Ǵárezsizlik kúni (1965).

Xojalıǵı

Maldiv — ekonomikalıq qalaq mámleket. Jalpı ishki ónimde balıqshılıqtıń úlesi 13%, turizm 18%, xizmet kórsetiw tarawı 20%, awıl xojalıǵı úlesi 23,7 % hám sanaattıń úlesi 7,7% ti quraydı. Balıq tutıw flotında 4 mıńnan aslam keme bar. Teńizden shıǵanaq, merwert, marjan da alınadı. Awıl xojalıǵınıń tiykarı — kokos palmasi. Salı hám palız eginleri, citrus miyweler, mango, banan, batat, yams da jetilistiriledi. Shárwashılıǵı joq dárejede: biraz qus baǵıladı. Sanaatı bir neshe mayda ustaxanalardan ibarat (balıq Maldiv balıqshıları okeanda balıq awlap atır. Awlaw kemeleri qurıladı, tor toqıladı, mıywe konservaları tayarlanadı, marjanlardan bezewler etiledi, kokos ǵozası qayta islenedi, balıq unı islep shıǵarıladı, úy-ruwzıger ásbapları islenedi hám taǵı basqalar). Shet el turizmi rawajlanǵan: jılına 150 mıńǵa jaqın sayaxatshı kelip-ketedi. Júkler tiykarınan kemelerde tasıladı. Sawda flotında 60 tan kóbirek keme bar. Tiykarǵı teńiz portı — Male. Xulule atawında aeroport bar. Shetke qurıtılǵan hám duzlanǵan balıq, kórkem ónermentshilik buyımları, kokos palmasi ónimleri satıladı. Shetten azıq-awqat hám sanaat buyımları, neft ónimleri keltiriledi. Sawda-satıqtaǵı tiykarǵı klientleri: Hindstan, AQSh, Tailand, Yaponiya, Ullı Britaniya, Singapur, Shri-Lanka. Pul birligi — rufiya (Maldiv rupiyası).

Bilimlendiriwi

Mámleket úlken jastaǵı xalqınıń kópshiligi sawatsız. Baslanǵısh mektepte oqıw múddeti 5 jıl (balalar 6 jastan qabıl etiledi), orta mektepte 5 yamasa 6 jıl. Baslanǵısh mektepte Maldiv tilinde, orta mektepte inglis tilinde oqıtıladı. Tómen kásip-óner mektepler de bar. Orta arnawlı hám joqarı oqıw orınları joq. Jaslar orta arnawlı hám joqarı tálim alıw ushın Hindstan hám Shri-Lankaǵa baradı.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Maldivte basıp shıǵarılatuǵın tiykarǵı gazetalar: „Aafathis“ ["Jańa tań", Maldiv (divexi) hám inglis tilindegi kúndelik gazeta], „Maldivz nyus bulletin“ („Maldiv jańalıqları byulleteni“, inglis tilindegi háptenama), „Xaviru“ ["Aqsham", Maldiv (divexi) hám inglis tilindegi kúndelik gazeta, 1979-jıldan]. XANS agentligi, jańalıqlar mákemesi, 1989-jıl dúzilgen. Informaciya hám radioesittiriw departamenti 1978-jıl dúzilgen. Maldivler dawısı, húkimettiń radioesittiriw xızmeti, 1962-jıl tiykar salınǵan. Maldivler televideniesi, 1978-jıldan kórsetiwler júrgizedi.