Ақша бетінің кодын көру

[[File:US one dollar bill, obverse, series 2009.jpg|thumb|[[АҚШ доллары]]]]
'''Ақша''' — айырбас құралы ретінде барлық адамдармен қабылданатын және басқа тауарларды (қызметтерді) бағалауға қызмет ететін кезкелген тауар немесе символ.<ref name=a1>Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Әлеуметтану және саясаттану бойынша / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын – [[Павлодар]]: «ЭКО» ҒӨФ. [[2006]]. – 569 б. ISBN 9965-808-89-9</ref>

== Жалпы мәліметтер ==

Әр уақыттарда және дүниенің түрлі бөліктерінде адамдар ақша ретінде әр түрлі тауарларды <ref name="Қазақ ұлттық энциклопедиясы">Қазақ ұлттық энциклопедиясы</ref> – [[астық]], [[мал]], қымбат тастар және металдарды пайдаланды. Ұзақ уақыттар бойы ақша есебінде [[алтын]] және [[күміс]] жүрді. Қымбат металдардың физикалық қасиеттері (біртектілігі, мықтылығы, құндылығы) ақша атқаруға тиісті талаптарды толық ақтады. Сондай-ақ [[Металдар|металл]] ақшалардың маңызды қасиеттерінің бірі – оларды бөлуге болытын еді. Қымбат металдар, көлемі қандай болса да, өзінің пайдалы қасиеттері мен құндылығын жоғалтпайды. Құнды металдың белгілі бір көлемінің сақталуына мемлекеттік кепілдік ететін алтын және күміс теңгелер пайда болды.<ref>Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. - Алматы: DPS, 2011. - ISBN 978-601-7026-17-2</ref>

Соңғы ғасырларда алтын және күміс теңгелердің орнына [[қағаз]] ақшалар жүре бастады. [[Қағаз ақша]]ның құны алтынмен кепілденді және олар алтынға еркін айырбасталды.

Ақша ({{lang-en| money; cash}}; {{lang-de| Geldn, Geldmittelpi}}) — жалпыға бірдей балама ретінде барлық басқа тауарлардың құнын көрсететін ерекше [[тауар]]. Ал барлық тауар өндірушілер, сатушылар, тұтынушылар арасындағы экономикалық байланысты қаматамасыз етеді. Ақша тауар өндірісі мен тауар айырбасының тарихи дамуы нәтижесінде пайда болды. Алғашқы кезде бір еңбек өнімі екінші еңбек өніміне тікелей айырбасталды. Кейінірек [[айырбас]] сауда дамуының барысында құнның жай формасының орнына құнның толық және жайылыңқы формасы келді. Одан әрі өндіріс пен айырбастың дамуы нәтижесінде тауарлар арасынан бір тауар бөлініп шығып, басқа тауарлар осы тауарға айырбасталды. Сөйтіп, құнның толық және жайылыңқы формасы құнның жалпылық формасына орын берді. Құнның ең жоғарғы ақша формасындағы жалпыға бірдей балама рөлі бір тауардың еншісіне тиді, яғни ерекше тауар түрі – ақша пайда болды. Осы кезде әр түрлі тайпалар мен халықтар арасында ақша ретінде ішкі және сыртқы сауда-саттықтың басты заттары болып табылатын тауарлар бөлініп шықты. Ақша рөлін кейбір халықтарда (гректер, римдіктер, славяндар, моңғолдар, т.б.) мал, ертедегі [[Русь]]те, [[Скандинавия]]да – [[аң терісі]], [[Қытай]]да – [[шай]], [[Абиссиния]]да – [[тұз]] атқарды. Қазақстанда ішкі сауда-саттық жүргізу үшін жалпыға бірдей балама ретінде [[тоқты]] немесе [[саулық]] қой пайдаланылды. Бертін келе тауар өндірісі мен тауар айырбасының дамуы және халықтар арасындағы қарым-қатынастың ұлғаюы нәтижесінде ақша рөлі түрлі металдарға ауыса бастады. Өйткені, металл (әсіресе алтын, күміс) өзінің табиғи қасиетінің арқасында ақша рөлін атқаруға өте қолайлы болды. Алтын мен күмістің жалпыға бірдей балама рөлін атқаруына байланысты құнның жалпылық формасы ақша формасымен айырбасталды. Ол кез келген тауарға айырбасталды.

== Тарихы ==

Біздің заманымыздан бұрынғы 3 ғасырдағы [[хунну]]лар ақша орнына күміс пышақты пайдаланып келсе, біздің заманымыздың 1 ғасырында салық есебіне алтын, күміс құймаларды алып тұрған. Ақ ғұндар бір бетіне [[пехлеви]], екінші бетіне [[эфталит]] (түркі-руни) жазуы бар теңгелер (біздің заманымыздың 5 – 6 ғасырлары) жасап, сауда айналымына кіргізген. Қазақ елі (қазақ халқын құраған негізгі тайпалар) баба түркілер [[Ұлы Жібек жолы]]на орналасқандықтан ақша жасау, оны айналымға еңгізуді өмір қажеттілігі деп тым ерте қолға алған. 6 – 8 ғасырларда билеуші рулардың таңбасы қашалған, [[ру]] рәмізін бейнелеген теңгелер құя бастаған. [[Сырдария]]ның орта алабында өмір сүрген тайпалардың [[қола]] теңгелері, 6 – 8 ғасырлардың 1-жартысына дейінгі аралықта қолданылған. Бұл теңгелерде Ашиде әулетінің рәмізі болған [[арыстан]] бейнеленген. Мұндай теңгелерді [[Суяб]], [[Тараз]] қалаларындағы арнаулы шеберханаларда құйған. Сонымен қатар [[Отырар]] маңындағы қалаларда да түрлі теңгелер жасалған.

Біздің заманымыздың [[704]] – [[766]] жылдары [[Тараз]]да құйылып, айналымға енген теңгелердің бетінде «[[Түргеш қаған теңгесі]]» немесе «[[Түркінің көк ханының теңгесі]]» деген анықтама жазулар бар. Бұл – тайпалық дәрежедегі теңге емес, бүкіл мемлекет дәулетін, мүлкін, ел ырысын куәландыратын кепілдеме. Осы сияқты 6 – 8 ғасырлар аралығына жататын мыс, қола, күміс теңгелер [[Суяб]], [[Ақбешім]] қалаларында да шығарылып тұрған. [[Испиджаб]] қаласында арнайы теңге сарайы болған.
Бұдан кейінгі кезеңде [[Қарахан әулеті]] билік құрған тұста Қазақстан және [[Орта Азия]]да сауданың күшті дамуына байланысты ақша шығару, ақша айналымы да кең етек алды. Әсіресе, [[мыс]], күміс ақшалар көптеп шығарылды. Соның ішінде Тараз, Испиджаб теңгелері ел экономикасында; ал 12 ғасырдың 2-жартысы – 13 ғасырдың басында Отырарда шыққан [[Мухаммед ибн Текеш]]тің теңгелері Қазақстан жеріндегі сауда-саттықта ерекше міндет атқарды. Ол дәуірдегі мыс, күміс, алтын ақшалар өзінің салмағы бойынша алтынмен бағаланып, сауда айналымына енді.

[[Монғол]] жаугершілігінің алғашқы кезінде (1220 – 1250) Қазақ жерінде жалпы сауда қатынасы құлдырап кетті. Соның салдарынан ақша қатынасы да тоқтады. Ақыры монғол билеушілерінің бас пайдасы үшін, халықтан купчур салық жинап, хан қазынасын толтыру үшін [[1251]] жылғы [[Құрылтай]] шешімімен алтын динарлар шығарыла бастады. Бұл теңгелердің құрамында алтын 50 – 60% ғана болды. Алтын мөлшерінің көп болмауы оның құнын сол кездегі нақты сауда тауарының құнымен жақындастыру еді. Салмағы мол алтын ақшалармен қымбат тауарларды мол мөлшерде сатып алса, салмағы аз, майда алтын ақшалармен ұсақ тауарларды сатып алатын етіп ақшаны айналымға түсіріп тұрған. Ұсақ саудаға арналған сыртына күміс жалатқан мыс теңгелердің салмағы 6 – 8 г болды. Бетінде «[[Мөнгү хани]]» (хан теңгесі) деген жазуы болды. Бұл ақша 13 жыл бойы үзбей шығарылды. Қазақстанның оңтүстік және батыс аудандарына осы [[Отырар]] ақшасы мол тарады. Сол заманда Отырар ақшасымен деңгейлес Ақмалықта шығарылған теңгелер де ғалымдардың назарын аударып отыр.

[[1271]] ж. [[Масудбек]]  реформасы ақша айналымында жаңа кезең ашты. Бұл [[реформа]] бойынша алтынды ақша орнына қолдану мүлдем тоқтатылып, салмағы 2 г, тазалығы 78 – 81% күміс ақшалар айналымға кіргізілді. Бұл күміс ақшаларды [[Тараз|Қазақстанның Тараз]], [[Кенже]] қалаларында шыңдау әдісімен әзірлеп, 1271 жылдан 14 ғасырдың басқы кезеңіне дейін айналымда болды. 
[[1321]] ж. жүргізген [[Кебек хан]] реформасының да үлкен маңызы болды. Ол бүкіл мемлекет атынан «[[Кебек хан теңгесі]]н» айналымға енгізді. Ақшаның салмағы 8 г. Күмістен шыңдап жасаған.'' «Кебек хан теңгесі»'' Қазақстанның [[Испиджаб]], [[Тараз]], [[Отырар]], [[Сығанақ]] қалаларында әзірленді.

[[Өзбек хан]], [[Жәнібек хан]], [[Бердібек хан]], [[Наурызбек хан]], [[Қызыр хан]]дардың атынан шығарылған [[Алтын Орда]] теңгелері [[Жетісу]] – [[Түркістан]]нан [[Еділ]] жағалауына дейін кең тарады.
Бұдан кейін [[1428]] ж. енгізген [[Ұлықбек]]тің ақша реформасы Орта Азия және Қазақстан жеріндегі халықтар арасында кеңінен белгілі болды.

16 ғасырда [[Отырардың алтын жалатылған қыштары|Отырардың]] мыс теңгелері, Ясының (Түркістанның) күміс теңгелері [[Түркістан облысы|Оңтүстік Қазақстан]] жерінде сауда айналымында өз міндетін атқарып келді. 16 ғасырдың соңы – 17 ғасырдың басында Қазақ хандарының атымен өндірілген мыс ақшалар болды. Бұл ақшалардың дизайндық шеберлігі жоғары дәрежеде болмағанымен Қазақ хандығында сауда ісін бір жолға қоюда, халықтың басын біріктіруде үлкен міндет атқарды. Еліміз егемендік алғаннан кейін [[1993]] ж. Қазақстан Республикасының жаңа ақшасы шығарылды.

Ақша әр алуан қызмет атқарады: тауарлар мен әр түрлі қызметтердің құнын көрсетеді, айналым құралы, төлем құралы ретінде пайдаланылады, сол сияқты қор жинау және сақтау құралының рөлін атқарады. Ақша өнімді шығаруға кеткен шығынды өлшеуге, еңбекті сан және сапа жағынан бақылауға мүмкіндік береді. Ақшаның мәні оның атқаратын қызметінен көрініс береді. Ақша, негізінен, үш түрлі қызмет атқарады:

*айналыс құралы ретінде – ақшаға кез келген тауарды сатып алуға болады
*құн өлшемі ретінде – ақшамен нарыққа ұсынылған кез келген тауардың құны өлшенеді
*қорлану қоры қызметін атқарады – егер тауар өндіруші тауарды сатқаннан түскен ақшаны өзге тауарларды сатып алуға ұзақ уақыт пайдаланбаса, андай ақша қазына құрау қызметін атқарады.

== Ақшаның мәні және қызметтері ==
{{main|Ақшаның мәні және қызметтері}}
''Ақша'' [[тауар]] [[өндіріс]]інің дамуындағы бірден – бір шарт және өнім болып табылады. Тауар – бұл сату немесе айырбастау үшін жасалынған еңбек өнімі. 	  	

'''''Ақша [[құн]] [[өлшем]]і [[қызмет]]ін''''' [[идеал]]ды, оймен ойлау арқылы орындайды. Яғни, тауардың құнын өлшеу ақшаға айырбасталғанына дейін орындалады, сонымен құнның тауар формасынан ақша формасына айналуы үшін тауардың бағасын белгілесек жеткілікті.

Тауар бағасын өлшеу үшін қолма-қол ақшаның болуы қажет емес, себебі еңбек өнімін теңестіру ойша орындалады. Тауарларды ақшаның көмегімен өлшеуге болады, өйткені олар адам еңбегінің өнімі.

'''''Ақша төлем құралы''''' тауар айналысы ақша қозғалысымен байланысты. Бірақ ақша қозғалысы міндетті түрде тауар қозғалысымен бір уақытта тоғысуы тиіс емес. Ақша құнның еркін формасында көрінеді. Олар өткізу процесін еркін аяқтайды. Ақшаның қозғалысы тауар қозғалысынан ерте немесе кеш жүруі мүмкін.

Егер тауар мен ақшаның қарама–қарсы қозғалысы болмаса, яғни тауар төлем ақы түскенге дейін сатып алынған немесе керісінше болса, онда бұл жағдайда ақшалар төлем құралы қызметін атқарады.

'''''Ақшалар төлем құралы ретінде''''' тек қана тауар айналысына ғана емес, сонымен қатар қаржы – несие қатынастарына да қызмет етеді.

'''''Ақша белгілері''''' әр түрлі жағдайда қамтамасыз етіледі. Қолма – қол тұтыну заттары жәнне қызметтер жиынтығымен қамтамасыз етілседі.

Егер «нағыз» ақшалар айналыста өзінің меншікті құнының арқасында жүрсе, ал қағаз ақшалар айналыс процесінде нарықтық құнға ие болады. [[Мемлекет]] сол елдің шеңберінде ғана оларға еріксіз өзіндік құн белгілейді. Бұл жерде ол ерікті түрде [[ақша бірлігі]]нің [[номинал]]ды құнын белгілеп, кез келген [[купюр]]аларды шығаруы мүмкін.

Ақшалар ешқашан да [[алтын]]ға ауыстырылмаған. Бірақ кейбір жағдайларда мемлекет айналысқа шығарылған [[қағаз ақша]]ларды толық номиналдық бағасы бойынша алтынға ауыстырған кездері болған.

'''''Қағаз ақшалардың''''' өздерінің [[меншік]]ті құны болмағандықтан да, олар айналыс саласындағы ақшаның қызметтерін толық құнды ақшалардың қызметтері арқылы атқарады.

Жалпы алғанда қағаз ақшалардың құнсыздануы тұрақсыз [[экономика]]ға тән.

=== Ақшаның қажеттігі және шығу тегі ===
{{main|Ақшаның қажеттігі және шығу тегі}}
Ақшаның, өндіргіш күштер мен тауар қатынастарының біршама жоғары дамуы нәтижесінде пайда болғандығы ертеректен бізге белгілі. Ақша жаратылысын зерттегендегі басты анық болғаны, ол оның тауарлы шығу тегіне байланыстылығын көрсетеді. Тауар — сатуға немесе айырбастауға арналған еңбек өнімі. Осы еңбек өнімінің тауарға айналуы ақшаның пайда болуының объективтік алғы шарттарын туғызған.

Нақты және абстракті еңбектің, жеке және қоғамдық еңбектің бөлінісі, тұтыну құны мен кұнның арасында тауар табиғатына байланысты болатын қайшылықтар айырбас құнның әр түрлі нысандарын туғызды. Айырбас — бұл бір тауар өндірушіден, екінші біреуіне жүретін тауардың қозғадысын білдіреді. Мұнда тауарлардың баламалылығын (мал = бидай = балта), яғни, тауардың түріне, сапасына, нысанына және тағайындалуына байланысты өлшенуін талап етеді. Сонымен қатар, әртүрлі тауарлардың бір-біріне өлшенуіне ортақ негіз болуы қажет.

Мұндай негізге тауарлардың құны, демек тауар өндірісі үдерісіне (процесінде) жұмсалатын және сол затқа айналып отырған қоғамдық еңбекжатады. Тек қоғамдық еңбек қана (жеке адамның еңбегі емес) тауарларды өлшенетін жасайды. Нарықта бір тауарды екінші бір тауарға айырбастаудың өзі бұл тауарларға еңбектің шығындалғандығын, яғни екі тауардың да құнының барлығын көрсетеді. Осыған байланысты жекелеген тауарларды өндіруге жұмсалған еңбек әртүрлі болып, нәтижесінде одардың құндары да бірдей болмайды. Сөйтіп, қоғамдық еңбекті немесе құнды сандық жағынан өлшеу қажеттігі туындап, айырбас құнының (1 мал = 1 қап бидайға) ұғымы туындайды.

''Айырбас құны'' — бұл бір тауардың басқа да бір тауарға белгілі сәйкестікте айырбасталу қабілетін білдіреді.

=== Ақшаның түрлері ===
{{main|Ақшаның түрлері}}
Ақша] өзінің дамуы барысында екі түрге бөлінеді:
* толық құнды ақшалар (нағыз ақшалар);
* толық құнсыз ақшалар (құндық белгілері).

==== Толық құнды ақшалар ====

'''''Толық құнды ақшалар''' (нағыз ақшалар) — номиналдық құны оны дайындауға кеткен нақты құнымен сәйкес келетін ақшалар.''

[[Сурет:BMC 06.jpg|thumb|200px|640 Б.д.б. лидиядан жасалған тиын, үлкейтілген.]]

Металл ақшаларға: мыстан, күмістен және алтыннан жасалғандары жатады. Металл ақшалар әр түрлі нысанда болған. Монета түріндегі нысаны — бұл олардың соңғы нысаны. Монетаның бет жағы — аверс, артқы жағы — реверс және жаны — гурт деп аталады.

==== Толық құнсыз ақшалар ====

'''''Толыққұнсыз ақшалар''' (құнның белгілері) — номиналдық құны нақты құнынан, яғни олардың өндірісіне кеткен қоғамдық еңбектен жоғары болып келетін ақшалар.''

Оларға мыналар жатады:

* құнның металдық белгілері—арзан бағалы металдардан жасалған ұсақ монеталар, мысалға жез, алюминий т.б. монеталар;
* құнның қағаздан жасалған белгілері.

Құнның қағаздай белгілері екіге бөлінді: ''қағаз ақшалар'' және ''несиелік ақшаларға''.<ref name=money1>Ақша, несие, банктер теориясы: Оқулық. — [[Алматы]]: Жеті жарғы, [[2011]]. ISBN 978-601-288-026-7</ref>

=== Ақшаның экономикадағы рөлі ===
{{main|Ақшаның экономикадағы рөлі}}
Ақша экономикадағы рөлін өзінің атқаратын негізгі қызметтері арқылы орындайды. Ақшаның әр қызметі тауар айырбасы үдерісінен туындайтын тауар өндірушілердің нысаны ретінде ақшаның әлеуметтік және экономикалық мазмұнының белгілі бір жақтарын сипаттайды.

Ақшаның қазіргі экономикадағы атқаратын қызметтеріне мыналар жатады:

# құн өлшемі және баға масштабы;
# айналыс (айырбас) құралы;
# төлем құралы;
# қорлану және қор жинау құралы;
# дүниежүзілік ақша.<ref name="money1"/>

=== Ақшаның теориялары ===
{{main|Ақшаның теориялары}}
'''''Ақшаның теориялары''''' мынадай оның бағыттарын бөліп қарастырады:
* Ақшаның металдық теориясы;
* Ақшаның номиналистік теориясы;
* Ақшаның сандық теориясы.

Ақшаның металдық теориясы ақша қызметін бағалы металдардың атқару барысында XV—XII ғғ. қалыптасты. Бұл теорияның өкілдеріне Англияда У .Стэффорд, Т.Мэн, Д.Норс жатса, Францияда А.Монкретьен жатты. Олар монетадан жасалған ақшалардың бұзылуына қарсы болды.

Ақшаның металдық теориялары сауда буржуазиясының мүддесін қорғай отырып, олардың саяси экономиядағы бағыты — меркантилизмді көрсетті. Осы теорияға сәйкес байлықтың көзіне сыртқы сауданы жатқызды. Төлем балансының активті қалдығы ғана елге бағалы металдардың келуін қамтамасыз етеді деген.

Ертедегі метализм теориясының қателігі, біріншіден, байлықтың көзіне адам еңбегімен жасалатын материалдық игіліктер емес алтын мен күмістің жатқызылуы, екіншіден, айналыстағы қағаз ақшаларды металл ақшаларға алмастыру қажеттігін жоққа шығарғандығымен сипатталады.

Капиталдың бастапқы қорлануы аяқталуымен байланысты олардың көзқарастары өзгеріп, яғни байлықтың көзіне сыртқы сауда мен бағалы металдар емес, мануфактура мен ауыл шаруашылығы жататындығына көздері жетті. Соған сәйкес ішкі нарыққа көңіл аударылып, металл ақшалардың ұлтқа қымбатқа түсетінін түсінді.

XIX ғ. екінші жартысындағы ақшаның металдық теориясының қайта тууы 1871—1873 жылдардағы Германияда алтын монета стандартының енгізілуімен байланысты болды. Бұл — ақшаның металдық теориясының бірінші метаморфозасы. Неміс экономистері (К.Книс және т.б.) ақшаға бағалы металдармен қатар, орталық банктің банкноталарын да жатқызды. Сол уақыттары ақшаның металдықтеориясы инфляцияға қарсы бағытталған ақшалай реформаларды негіздеу үшін пайдаланылды.

Ақшаның металдық теориясының екінші метаморфозасы бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін пайда болды. Оның өкілдері алтын монета стандартын қалпына келтіру қажеттігін мойындай отырып, алтын монометализмінің жаңа қысқарған нышандарын: алтын құйма және алтын девиз стандартын енгізуге арналған өздерінің теорияларын жасады.

Ақшаның металдық теориясының үшінші метаморфозасы екінші дүниежүзілік соғыстан кейін пайда болды. Француз экономистері А. Тулемон, Ж. Рюэфф және М. Дебре, сондай-ақ ағылшын экономисі Р. Харрод алтын монета стандартын халықаралық айналымда енгізу қажеттігін ұсынса, американ экономисі М.Хальперии және француз экономисі оның ішкі айналымда енгізілуі туралы ұсыныс жасады.<ref name="money1"/>

== Ақша айналысы және ақша жүйесі ==

=== Ақша айналысы және оның заңы ===
{{main|Ақша айналысы және оның заңы}}
'''''Ақша айналысы''''' — шаруашылықтағы тауарларды өткізуге, сондай-ақ тауарлы емес төлемдерді және есеп айырысуларды жүзеге асыруға қызмет ететін қолма-қол және қолма-қолсыз ақша нысандарындағы ақшалардың қозғалысы.

Ақша айналысының объективтік негізіне де тауар өндірісі жатады. Тауар өндірісі тұсында тауарлар әлемі: тауар және ақшаға бөліне отырып, олардың арасында өзара қарама-қайшылықтар туады. Қоғамдық еңбек бөлінісінің терендеуіне және жалпы ұлттық және дүниежүзілік нарықтардың қалыптасуымен байланысты капитализм тұсында ақша айналысы да әрі қарай дами түседі. Сонымен ақша, капитал айналымына қызмет ете отырып, барлық жиынтық қоғамдық өнім айналысы мен айырбасына дәнекер болады. Ақшаның қолма-қол және қолма-қолсыз нысанының көмегімен тауарлар айналысы, сондай-ақ ссудалық және жалған капиталдың қозғалысы жүзеге асырылады.

Ақша айналысының кұрылымына колма-қол ақшалар айналысы мен қолма-колсыз ақшалар айналысы кіреді.

'''''Қолма-қол ақшалар айналысы''' — бұл нақты ақшалар қозғалысын білдіреді''. Оған банкноталар, монеталар және қағаз ақшалар (қазыналық билеттер) қызмет етеді. Дамыған елдерде нақты ақшалар айналысының едәуір белігін орталық банктерден шығарылған банктік билеттер құрайды. Ақша шығарудың кішкене белігі (10-ға жуығы) қазыналық билеттерді шығарушы қазынашылықтың үлесіне тиеді.

'''''Қолма-қолсыз ақшалар айналысы''' — қолма-қолсыз ақшалар айналымы ақшаларының қозғалысы''.

Мұндағы, қолма-қолсыз ақшалар — чектер, пластикалық карточкалар электрондық аударымдар көмегімен пайдаланылатын клиенттердің шоттардагы сақтаған ақшалары (депозиттер).

Қолма-қол ақша мен қолма-қолсыз ақшалар арасында тығыз байланыс пен өзара тәуелділік бар. Ол ақшаның үнемі бір айналыс аясынан екінші біріне өтіп отыруынан байқалады. Айталық, қолма-қол ақшалардың банктегі депозитке салынуы, олардың қолма-қолсыз ақшаға айналуын білдірсе, ал, банктен жалақы, жәрдемақы, стипендия, зейнетақы және т.с.с. төлеу үшін ақша алған жағдайларда қолмақолсыз ақшалар қолма-қол ақшаларға ауысуы байқалады.<ref name="money1"/>

=== Инфляция ===
{{main|Инфляция}}
[[Сурет:World Inflation rate 2017.svg|thumb|300px|2010 жылғы Әлемдегі инфляция деңгейі]]
'''''Инфляция''''' ({{lang-la|inflatio}} — «қабыну», «ісіну») — бұл бағаның өсуінен, тауарлар тапшылығынан және тауарлар және қызметтер сапасының төмендеуінен туындайтын ақшаның құнсыздануы, сондай-ақ оның сатып алу қабілетінің төмендеуі.

1775-1783 жылдары Солтүстік Америкада тәуелсіздік үшін болған соғыс доллардың құнсыздануына әкеліп соқты.
Францияда 1784-1794 жылдары революция кезінде өндірілген қағаз ассигнаттар бір жылда 883 есе құнсызданды.
Еркін бәсеке кезіндегі капитализм жағдайында инфляцияны соғыс, дағдарыстан, стихиялық апаттар кезінде болатын несие ақшаларының алтынға айрбасталуының тоқтауы кезінде пайда болды.<ref>Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007.
 ISBN 9965-32-491-3</ref>

Инфляция — бұл кез келген экономикалық даму үлгісіне тән объективті құбылыс. Инфляцияның себептері айналыс және өндіріс саласында орын алады.

Қазіргі инфляция мынадай факторларға байланысты:

# ''Ақша айналысының факторларына:'' бюджет тапшылығын жабуға пайдаланылған, шексіз көп ақшаның эмиссиялануы есебінен айналыс аясының артық ақша массасына толып кетуі; халық шаруашылығының артық несиеге толуы.
# ''Ақшалай емес факторларға:'' қоғамдык өндірістегі теңсіздікке, шарушылықтың шығындық тетігіне, мемлекеттің экономикалық саясаты, оның ішінде салық саясаты, баға саясаты, сыртқы экономикалық саясатына байланысты факторлар жатады.<ref name="money1"/>

== Ақша массасы және ақша базасы ==
{{main|Ақша массасы және ақша базасы}}
Ақша айналысының негізгі сандық көрсеткіштерінің біріне '''ақша массасы''' мен '''ақша базасы''' жатады.

'''''Ақша массасы''' — жеке тұлғаларға, кәсіпорындарға және мемлекетке тиісті және шаруашылық айналымына қызмет ететін сатып алу және төлем құралдарының жиынтығы.''

'''''Ақша базасы''' — бұл міндеттемелерге жататын резервтік және бастапқы ақшаларды білдіреді.''<ref name="money1"/>

== Ақша жүйесі ==
{{main|Ақша жүйесі}}

'''''Ақша жүйесі''''' — белгілі бір елде қалыптасып, әдетте заңмен бекітілетін [[ақша айналымы]]н ұйымдастыру түрі. Елдегі жалпыға бірдей балама ретінде қабылданған асыл металға және ақша айналысының негізіне қарай ақша жүйесі екі түрге бөлінеді.<ref name="Қазақ ұлттық энциклопедиясы"/>

=== Ақша жүйесінің типтері ===
{{main|Ақша жүйесі#Ақша жүйесінің типтері|l1=Ақша жүйесінің типтері}}
Ақша жүйесінің өзіне тән типтері және элементері болады. Ақша жүйесінің типі — бұл ақшаның қандай нысаны болуын сипаттайды. Осыған байланысты, ақша жүйесінің төмендегідей типтерін бөліп қарайдық.

* металл ақша айналысы, яғни мұндай ақша тауары тікелей айналыста бола отырып, ақшаның барлық қызметтерін атқарады, ал несиелік ақшалар металға ауыстырылады;
* несиелік және қағаз ақшалар жүйесі, яғни алтын айналыстан алынып тасталып, оның орнына несиелік және қағаз ақшалар айналысқа түседі.

Металл ақша айналысы екіге бөлінеді:
* Биметализм;
* Монометаллизм.

=== Ақша жүйесінің элементері ===
{{main|Ақша жүйесі#Ақша жүйесінің элементері|l1=Ақша жүйесінің элементері}}
Қазіргі ақша жүйесі мынадай элементерден тұрады: ''ақша бірлігі, ақша түрлері'' және ''эмиссиялық жүйе''.

Әлем елдерінің ақша бірліктерінің атаулары төменгі кестеде берілген.<ref name="money1"/>

:: <big>'''Тмд және кейбір елдердің ақша бірліктері'''</big>

{| class="wikitable"
|-
! Елдің атаулары   ||   Ақша бірлігі	           ||             Елдің атаулары  ||  Ақша бірлігі
|-
| Қазақстан	||    1 теңге = 100 тиын	   ||             АҚШ	          ||  1 доллар = 100 цент
|-
| Ресей	        ||    1 рубль = 100 копеек	   ||             Англия	  ||  1 фунт стерлинг = 100 пенса
|-
| Украина	||    1 гривня = 100 копийка	   ||             Израйль	  ||  1 шекель стерлинг = 100 агора
|-
| Беларусь	||   1 рубль = 100 копеек	   ||             Жапония	  ||  1 иен = 100 сена
|-
| Өзбекстан	||    1 сум = 100 тийн	           ||             Сауд Арабиясы	  ||  1 риал = 100 халал
|-
| Қырғызстан	||    1 сом = 100 тыйн	           ||             Түркия	  ||  1 лир = 100 куруш
|-
| Тәжікстан	||    1 сомони = 100 дирам	   ||             Кувейт	  ||  1 динар =100 дирхам = 1000 филса
|-
| Әзірбайжан	||    1 манат = 100 гепик	   ||             Қытай	          ||  1 юань = 10 цзяо = 100 финям
|-
| Армения	||    1 драм =100 люма	           ||             Йемен	          ||  1 риал = 100 филса
|-
| Молдова	||    1 лей =100 бань	           ||             Кипр	          ||  1 фунт =100 миллима
|-
| Біріккен Араб Әмірлігі  ||  1 динар = 100 филса  ||	          Үндістан	  ||  1 рупия 100 пайса
|-
| Ауғаныстан	||    1 ауған = 100 пул	           ||             Марокко         ||  1 дирхам = 100 сантима
|-
| Египет	||    1 фунт = 100 пиастра	   ||             Монголия	  ||  1 тугурик =100 мунгу
|-
| Австралия	||    1 австралия доллары = 100 цент ||	          Тайланд	  ||  1 бат = 100 сатанга
|-
| Ирландия	||    1 ирландия фунты = 20 шиллинг =240 пенса   ||   Бразилия	  ||  1 крузейро = 100 сентаво
|}

== Тиынның екінші беті ==
[[Сурет:Jiao zi.jpg|200px|thumb|right|''Жиао зы'' алғашқы қағаз ақшаның түрі, Сонг әулеті, Қытай]]
Ақша белгісіне алтын, күміс ақшалар орнына айналымда пайдаланылатын, бірақ құны жоқ [[банкнот]]тар, қағаз ақшалар, құны толықпаған металл теңгелер, т.б. жатады. Ақша – қағаз ақша және құнды қағаз түрінде шығарылады. Ақша шығару ісін орталық банктер жүргізеді. Әр елде ақша шығару жүйесі сол елдің заңына сәйкес қалыптасады, ол банкнот шығару тәртібін, [[эмиссия]] мөлшерін, оны қамтамасыз етудің нормасы мен әдістерін анықтайды. Қазақстанда ақша шығару, олардың айналымын ұйымдастыру және оны айналымнан шығару ісін тек [[Қазақстан Ұлттық банкі]] жүзеге асырады. Қазақстан Ұлттық банкі банкноттар мен тиындардың қажетті мөлшерін анықтайды, олардың жасалып шығарылуын қамтамасыз етеді, қолдағы ақша қаражатын сақтау, [[инкассация]]лау тәртібін белгілейді. Ұлттық банктің ақша шығаратын банкнот фабрикасы бар.

Өндірісті дамыту мақсатында пайдаланылатын ақшаның яғни қаржының бастапқы түріне ақша [[капитал]]ы жатады. Ол орта ғасырда сауда және өсімқорлық капиталдар түрінде пайда болды. Өнеркәсіп капиталының ауыспалы айналымның бірінші сатысында ақша капиталы өндіріс құрал-жабдықтары мен жұмыс күшін сатып алуға жұмсалады. Өндіріс процесінде тауар өндіріліп, ол өткізілгеннен кейін өнеркәсіп капиталы тағы да ақша капиталына айналады. Сөйтіп, өндіріс процесінде капиталдың бір түрі оның екінші түріне тұрақты айналып отырады, осының көмегімен қосымша құнның мөлшері де өсіп отырады. Капиталдың ауыспалы айналымы процесінде босаған ақша капиталы қарыз капиталына айналуы мүмкін. Дәлірек айтқанда, ақша — қосымша құн әкелетін ақша түріндегі капитал. Ол өнеркәсіптік капиталдың бір түрі болып табылады.
Ақшаны пайдалану процесінде ақшаға табыну — ақша [[фетишиз]]мі (французша fetіche — сиқыр) пайда болады. Ақша фетишизмі — тауарлы шаруашылықтың табиғатынан туатын обьективтік құбылыс. Алтынның жалпыға бірдей балама рөлін атқаратыны сияқты, ақшаның өз жаратылысында кез келген затқа айырбасталатын сиқырлы қасиеті бар деп есептелінеді. Ақша фетишизмі нарықтық экономика жағдайында, әсіресе, ақша тапшылығы орын алып отырған кезде, өзінің шарықтау шегіне жетеді. Ақшаның кез келген тауар түріне айналу мүмкіндігі ақшалық материалдың — алтынның табиғи қасиеті деп түсіндіріледі. Тауардың барлық түрі ғана емес, адамдар арасындағы қатынас, тіпті моралдық қатынастар да ақшаға сатылады да, оған табыну процесі одан әрі күшейе түседі.<ref>Қаржы-экономика сөздігі. - Алматы: ҚР Білім жэне ғылым министрлігінің Экономика институты, "Зияткер" ЖШС, 2007. ISBN 978-601-215-003-2</ref>

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{wikify}}

[[Санат:Қаржы]]
[[Санат:Ақша| ]]