فەلسەفە

وێنەیێئە رەبی ژ سەردەما ناڤینئا ئاریستۆتەلەس کو خوەندەکارەک فێر دکە .

فەلسەفەئا ن فیلۆزۆفیئا ن ژی رەتکۆک، وەکی زانستەکە بنگەهینئا زانینا جڤاکئوو خوەزایێئوو زاگۆنێن هشمەندیێ یێن بنگەهینئوو ژێدەرکا زانستێ، تێ زانین. د کوردی دە "هزراتی" یە. مرۆڤ ب خێرگا زانستێ دبە خوەدی هش، فەراسەتئوو رامانەکە گەردوونی. پێکهاتنا رامانێ بێیی زانینێ، یا زانینێ ژی بێیی فەلسەفەیێ نە پێکانئە . بئا وایەکی دن، مرۆڤ دکارە ببێژە فەلسەفە، چاڤکانیا هەموو بەشێن زانینئوو زانیاریێ یە.ئا نگۆ فەلسەفە، زانستا زاننێ ب خوە یە.

کۆکا فەلسەفەیێ، ژ پەیڤا هەڤەدودانی یا کو ژ پهلا،ئا نکو “هەز”، هەزکرن”ئوو سۆپها،ئا نکو “پرزان”، “زاناتی” پێک هاتیەئوو ل “پهلۆسۆپها”ئا نگۆ فەلسەفەیێ داگەریایە.ئی جار ژ کەسێ کو ب کوراهی ل سەر فەلسەفەیێ هوور دبە رە ژی پهلۆسۆپهۆس “فەیلەسۆف” تێ گۆتن. 'پهلۆسۆپهۆس' (فەیلەسۆف)، تێ واتەیا کەسێ/ا کو ل سەر باستوورا هەیبەران لێکۆلینئوو داهووراندنێ دکە. ل گۆرا چاڤکانیێن دیرۆکی، کەسێ کو جارا یەکەمئە ڤ گۆتن بکارانی یە فەیلەسۆفێ ناڤدار پیتاگۆراسئە .

فیلۆزۆفئا ن ژی فەیلەسۆف کەسێ کو ب فەلسەفێ رە مژوول دبەئوو دخوازە رامانێن فەلسەفێ پێشڤە ببە یە.

فەلسەفە، کارتێکەریا رامانێ یا پێکانینا دەرەنجامێن رەخەنەیی، یێن گەلشێن هەبوونئوو واتەیێ یە.ئا نگۆ لێگەرینا نێزیکداینێن زانستیئوو زانیاریێ یە. فەلسەفە، ب چاندا یەونانی یا کەڤنار رە دەرکەتیە هۆلێ. د دیرۆکا مرۆڤاهیێ دەئە و هەر گاڤ وەکی دەستپێکا زانینئوو شارەزاهیێ هاتیە دیتنئوو پەژراندن.

فەلسەفە، وەکی [زانست/زانستەکە] بنگەهینئا زانینا جڤاکئوو خوەزایێئوو زاگۆنێن هشمەندیێ یێن بنگەهینئوو ژێدەرکا زانستێ، تێ زانین. ب راستی ژی وسا یە. مرۆڤ ب سایا زانستێ دبە خوەدی هش، فەراسەتئوو رامانەکە گەردوونی. پێکهاتنا رامانێ بێیی زانینێ، یا زانینێ ژی بێیی فەلسەفەیێ نە پێکانئە . بئا وایەکی دن، مرۆڤ دکارە ببێژە فەلسەفە، چاڤکانیا هەموو بەشێن زانینئوو زانیاریێ یە.ئا نگۆ فەلسەفە، زانستا زاننێ ب خوە یە.

وەکی کو ل ژۆر ژی هاتە دیارکرن، رکنێ هەموو جورەیێن زانینێ فەلسەفە یە. حەر چەند کو زانینئوو زانیاریێن وەکی فیزیک، کمیا،ئا بۆری، دیرۆکێئوو هود. یێن جڤاکناسیێ، وەکی زانینێن خوەسەر بێنە زانینئوو قادا وان ژ یا فەلسەفەیێ جودا بێ خویاکرن ژی ، دیسا پەیوەندیا ڤان زانیاریان راستەرێ ب فەلسەفەیێ رە هەیە. لەورە هەموو زانینئوو زانیاری، ب پێشڤەچوونا دیرۆکێئوو تێکووزاییا مرۆڤاهیێ رە دگوهەرنئوو واتەئوو تێگینێن وانئێ ن هوندرین ل شێوەیەکە دن دادگەرن. بەلێ زانینا کۆمێن فەلسەفی گەلەکی زەخمئوو ترووشدارئە . حەتا واتەئوو تێگهێن فەلسەفەیێ زوو ب زوو نایێن گوهەرتن.ئا نگۆ تەمەندرێژئوو تیمیئوو مایین دە نە. ژ بۆ وێ مرۆڤ دکارە ببێژە فەلسەفە، وەکی هەموو شاخێن زانینێ; سپارتەکا جڤاکناسیێ یە ژی. بەلێ دیسا چاوا کو مرۆڤ نکارەئە ینیبوونا فەلسەفەیێئوو شاخێن زانینێ یێن دن بپەژرینە; مرۆڤ نکارە ژێ جودابوونا وان ژی بپەژرینە. دبە کو هەر شاخێن زانینێ، نە فەلسەفە ب خوە بە، بەلێ ژ کووراهیا فەلسەفەیێ دنسلنئوو ژ زانستا فەلسەفەیێ سوودێ وەردگرن.ئا نگۆ قورما هەموو گولیێن زانستێ فەلسەفە یە.

کەسێ/ا کو فەلسەفەیێ نەخوینەئا ن ژی هایێ وی/ێ ژ فەلسەفەیێ تونە بە، نکارە واتەیا تو تێگینئوو راستەقینیان داینەئا ن ژی بوویەرئوو روودانێن گەلەمپەری ب واتەیەکە راستین شرۆڤە بکە. فەلسەفە، هلکا زانستێ یە. مرۆڤێ/ا کو ژ فەلسەفەیێ سوودێ وەربگرەئوو ل گۆرا رێبازئوو ئا زینەیێن زانستێ تەڤ بگەرە، دێ بکاربە سەدەمئوو ئە نجاما بوویەران ببینەئا راسەیی رێیا چارەسەریێ ببە. دێ بوویەرئوو گەشەدانیێن گەردوونی ل گۆرا رێزانا سەدەمئوو ئە نجامێ شرۆڤە دبکەئوو بگهیژەئە نجامەکێ.

فەلسەفە، تەشەگرتنا هشمەندیێن جڤاکی یە. ژ زانینا هلبەریێ بگر هەتا یائا بۆریێ، ژ زانینا دیرۆکێ بگر هەتا یا چاندئوو جڤاکناسیێ; ژ زانینا پەروەردەهیێ بگر هەتا یا چاندئوو وێژەیێ... هەموو شاخێن زانینێئوو نێزیکداینێن زانستی ل سەر هیمێ فەلسەفەیێ تێنە رووناندنئوو بجهکرن. وەکی دن ژی فەلسەفەیا زانستی، پەرەسینا زاگۆنێن جڤاکیئوو جڤاکناسیا زانستی یێن گشتی دەردخە هۆلێ. ب راستی، جڤاکناسیێ زانستی ل سەر هیمێ فەلسەفەیا زانستی تێ دامەزراندن. بەلێ لگەل ڤان هەموویان فەلسەفە ژی ل گۆرا هێزئوو پێوەندیێن هلبەریێ درووڤئوو تەشە دگرە.

فەرهەنگناسێن فەلسەفەیێ یێن ناڤدار پ. یودینئوو م. رۆسەنتهال گرینگیا فەلسەفەیێ نیشان ددنئوو وسا دبێژن: “فەلسەفە، ناڤگینیەکە هێزدار یا زانین، لڤباتیئوو چالاکیێن مرۆڤئە . فەلسەفە، پێکەرەکە چالاکئا کو هەر گاڤ زانداریئوو کارداریێ پێش ڤە دبە یە. ب فەراسەتەکە فەلسەفەیەکە وسا رە، بەشێن فەلەفەیێ;ئا نگۆ دەروونناسی (پسیکۆلۆژی)، جڤاکناسی (سۆسیۆلۆژی)، سنجئوو گەوزین هەر دچن ل زانینێن خوەسەرئێ ن کو وەکی کەڤنەشۆپیێن فەلسەفەیێ تێن زانین، دادگەرن. راستئە . وەکی بەرێ ژی هاتە دیارکرن ; هەموو بەشێن زانینێ خوە دسپێرن فەلسەفەیێ. لەورەئا رمانجا هەموو بەشێن زانینئوو زانیاریێ، دیتنا پێوەندیا ناڤبەرا تشتەئوو کردەیێ یە. حن زانینئا ن ژی زانیاریا تشتەیێ وەکی بنگەه، هن ژێ ژی کردەیێ وەکی بنگەه دپەژرینن. ژخوە گەنگەشیا گەلەمشەیا ناڤبەرا هەموو زانینان ژی ژ ڤر دەست پێ دکە. وەکی کو تێ زانین، ژێدەرکا هەموو زانینان فەلەسفە یەئوو فەلسەفە ژی ب گەلەک جوورە، چێشنئوو خالێن گرین ژ هەڤئوو دن ڤەدقەتە. بەلێ دو هەرکینێن فەلەسەفەیێ یێن بنگەهین هەنە: یەک، فەلسەفەیا مەنگیوەر (یدەالیست) دو; فەلسەفەیا پێزەوار (ماتەریالیست). فەلسەفەیا مەنگیوەر، رامانێ (یدەیێ)ئوو یا پێزەوار ژی دارنگێ وەکی دیارکەر دبینە. ژ رۆژا کو فەلسەفەیێ دەست پێ کریەئوو هەتائی رۆ، گەنگەشیا ناڤبەرا هەردو فەراسەتێن فەلسەفی ب هەموو دژواریا خوە ددۆمەئوو دێ بدۆمە ژی. ژ دۆ هەتائی رۆ، پێرێزکارێن هەردو فەراسەتێن فەلسەفەیێ، یەک ژێ حەگەل، یێ دن ژی ئەنگەلسئە . حەگەل ل گۆر دەمێ رامانێ،ئوو ئە نگەلس ژی دارنگێ وەکی بنگەه دبینە. گەنگەشی ژی ب گەلەمپەری ل سەر ڤان هەردو هیمان ددۆمە.ئە نگەلس دبێژە: “ئەو مرۆڤێ کو هەگەل سەبەرژێرکی دالەقاندبوو مە ل سەر پیێن وی دا رووناندن.” مارکس ژی دبێژە:” مە تشتەک ل خوەزایێ زێدە نەکر. تەنێ مەئە و، وەکی کو دخویە هلدا دەستئوو شرۆڤە کر.” پارێزکارێن فەلسەفەیا مەنگیوەر، جالڤنئوو لوتهەر ژی رامانێن خوە یێن پەرەڤاژی فەلسەفەیا پیزەوار کو ل گۆرا دۆگمایێنئۆ لی تەشە گرتنە، ب ڤیئا وایی تینن زمێنئوو دبێژن: “ دڤێ هەست، رامان، هەزکرن هلبەرین، بەهرەئوو هێزێن ڤەشارتی یێن مرۆڤ، یێن جڤاکێ بێنە پێپەسکرنئوو دەوساندن.” لەو رائە ڤ هەردو رامانوەرێن مەنگیوەر،ئا رمانجا هەبوونا مرۆڤ خوە گازیکرنا خوەداوەندیێ دبینن. دیسا جالڤن دبێژە “کارەساتا ترسناکترین تەڤگەرئوو بریاردانینا مرۆڤ ئا ب سەرێ خوە ددە یە.” ل گۆرا نێرینا جالڤن، دڤێ کو مرۆڤ هیچاییا (رەبەنیا) خوە دزانبەئوو ژ بۆ کێمخستنئوو مراندنا خوە چ ژ دەستێ وی/ێ بێ، وێ، بکە. ل گۆرا لوتهە ژی، سپارتەکا مەزنترینئا مرۆڤ هێزا خوەدایی یە. مرۆڤ نە خوەمالئە (ادێ خوەیە). ئە ڤ فەراسەتا کو مرۆڤ رەبەنئوو سەربەرژێر دکەئوو وی/ێ بەر بئە ڤدیتیێ(ب تایبەتیئە ڤدیتیائە ڤدئوو سەردەستان) دە ددەهفینە; هێ رامانا دێرێ (کنیسە) یا سەردەما ناڤینئە .

ئیجار، شرۆڤەکرنا خوەزایێ، باوەریێنئۆ لی، رامان، نێزیکاییتێدانئوو تێکلیدانینێن جڤاکیئوو مرۆڤی هەموو،ئا ن ل سەر هیمێ فەلسەفەیا مەنگیوەرئا ن ژی ل سەر هیمێ فەلسەفەیا پێزەوار بلند دبن. چاڤکانیا جڤاکێن چینی، مێتنگەری، کەدخواری، شەرئوو پەڤچوونا ناڤبەرا مرۆڤان، پرسگرێکێن هەرێمیئوو گەردوونی هەموو هێزا هلبەرینێ یا کو فەلسەفە بخوە ژیئا فراندیە، یە. حەر چەند کو هەردو فەراسەتێن فەلەسەفەیێ ژ هەڤئوو دن وەکی جهێ بێنە خویاکرن ژی دیسا دۆزینەیا تەشەیێنئا بۆری یێن جڤاکی، دۆزینەیا هەردو فەلسەفەیان یا هەڤپار نیشان ددە.

نەمازە، د ناڤبەرا فەلسەفەیا پێزەوارئا دییالەکتیکئوو جڤاکناسیێ دە پێوەندیەکە زەخمئوو کوور هەیە. لەو رە فەلسەفەیا دیالەکتیک، پێوەندیا ناڤبەرا مرۆڤئوو خوەزایێ، یا ناڤبەرا خوەزایێئوو جڤاکێئوو ناڤبەرا جڤاکئوو دیرۆکێ هلددە دەست. حەر وها قەوامئوو کروویان ل گۆرا پێوەندیا سەدەمئوو ئە نجامێ دنرخینە. وەکی دن ژی، هەبوونئوو هشمەندی، کۆمێن پێزەیی ئوو رامانی، گەشەدانیێن جڤاکیئوو دیرۆکی ئوو هود. گەلەک کاتەگۆریێن زانینێ یێن دن ژی ل گۆرا تێگینێن فەلسەفەیا پێزەوارئوو دیالەکتیک تێنە راڤەکرن. وەکی کو لوتهەرئوو جالڤن دبێژن، گەلۆ بەرا مرۆڤ ب قاسی کو ب فەرماندانان رابەئوو روونێئوو فکرینئوو رامینا وی/ێ ل سەرێ وی/ێ ببە بەلائوو رەبەنەکی/ە کو نکارە ب سەرێ خوە تەڤبگەرە یە;ئا ن وەکی فەیلەسۆفێن کو فەلسەفەیا پێزەوار دپارێزن; هەبوونەکە کو خوەزایێ ب هێزا خوە دگوهەرەئوو د سوخرەیا خوە دە دخبتینە یە ؟ فەلسەفەیا دییالەکتیک; فەلسەفە ژی تێ دە، دارنگێ (مادەیێ) وەکیئا فرینەرێ هەر تشتی، دبینە. مرۆڤ بخوە ژی هەبوونەکە دارنگی (مادی) یە. یانی فەلسەفەیا دارنگی، فەراسەتەکە وسا یە کو هەر تشتی ژ بۆ مرۆڤ دهەسبینە. حەر وها رامانا کو هەر تشت دکارە ب دەستێ مرۆڤئوو ب ڤینا مرۆڤ پێک بێ، دپارێزە.

فەلسەفە، خوەییکرنا رامانێ یە. حلبەراندنا رامانێ، تایبەتمەندیەکە خوەزایی یا د کو هشێ مرۆڤ دە ب جی بوویەئوو مرۆڤ ژ لاورێن هۆڤ ئوو هار ڤەدقەتینە، یە. وەکی دن ژی فەلسەفە، رێزکاریا ڤەگۆتنئوو داخوازا بکارانینا بەهرەیێن رامانا تاکەکەس; ئا راگیهینا راستەرێ یا راستەقینیێ یە ژی.ئا نگۆ رامانئوو فەرسەتا فەلسەفەییئوو زانستی، تو جار د بن چەوسینەریئوو سەردەستهلاتیان دە نامینە. مرۆڤێ/ا کو ب فەلسەفەیێ مژوول دبە دکارە هەر گاڤ ل هەمبەری بوویەران، مانتقا خوە ب سەربەستی بدە خەبتاندنئوو ئا زادانە برامەئوو تەڤبگەرە. ژ بۆ کو مرۆڤ دکاربە وەکی کەسەکی/ەئا زاد بفکرەئا ن بژی، دڤێ کو د بن باندۆرا تو هێزئوو دەستهلاتداریان دە نەمینەئوو هێزا خوە یا رامانی ب سەربەستی بکار بینە. ب ڤێ واتەیێ ژی مرۆڤ دکارە ببێژە فەلسەفە، مرۆڤ دگهینە رادەیەکەئا زاد ئوو سەربخوەئوو وی/ێ ل هێزداریەکە بێپایان دادگەرینە. رێ ل بەر پەرەسینا بەهرەیێن مرۆڤ ڤەدکەئوو ب ناڤێ مرۆڤاهیێ وی/ێ ب نرخئوو هێژاهیێن زەخم دخەملینە. فەلسەفە، هەموو بەهرەیێن مرۆڤئێ ن بەشەنیئوو بیرایی، د بن رۆنیا هەونئوو زانستێ دە بێسەرووبن دپەرسینەئوو دکەملینە. ژ بۆ کو مرۆڤ بکاربە ل هەمبەر زەختئوو ئا ستەنگیێن کو ل هەمبەر مرۆڤاهیێ هاتنە دانین، شەر بکەئا ن ژی وان تێک ببە، دڤێ پێشی مرۆڤ بکاربە ژ فەلسەفەیا زانستیئوو دیالەکتیک سوودێ وەربگرە. لەورە فەلسەفە، رێیا مەرجئوو دەرفەتان ئوو هەر وسا فەرسەندا تێکۆشینئوو هێزداریێ ژی ب بەر مرۆڤ دخە.

دەربارێ فەلسەفەیێئوو هەر وها دەربارێ کەسێن کو ب فەلسەفەیێئە لەقەدار دبن، گەلەک تشت هاتنە/تێنە گۆتن. د ناڤا گەل ئوو جڤاکێن خەشیم دەئا نگاشتێن دەری زانستێ تێنە کرن حەتا بەهسا پێشگەریەکە وسا کەنۆیی تێ کرن، قاشۆ; “ئێن کو فەلسەفەیێ دیخویننئوو ب فەلسەفەیێ مژوول دبن،ئا ن دین دبنئا ن ژی دەڤ ژ دین (ۆل) بەرددن.” ئە ڤ، نە تشتەکی راستئە . جارەکێ، مرۆڤێن کو دخوینن، باقلترئوو هشمەنتر دبن.ئا نگۆ نە پێکانئە کو ئە و دین ببن. بەرەڤاژی وێ، دبە یێن کو قەت ناخویننئا ن ژی دووری خوەندنئوو فکرینێ بن دین ببن. ئا دن ژی، دین (ۆل) بخوە ب فەلسەفەیێ رە دەرکەتیە هۆلێ. دەرهەقا فەلسەفەیێ دە، رامانوەرێ ناڤدارئێ ئی سلامیئی مامێ خەزالی دبێژێ “کەسێن کو تەنێ لئۆ لێ هوور دبن، دبنە شێت (مانیاک)ئوو یێن کو تەنێ ل فەلسەفەیێ هوور دبن دبنە بێۆل (خوەدێ نەناس).”

فەلسەفە، ژێدەرکئوو چاڤکانیا زانیستێ یە. زانست، ل سەر هیمێ شکئوو گوومانان هاتیە دامەزراندن. کەسێ/ا کو نکاربە بکەڤە ناڤا فکارئوو گوومانان، نکارە ب زانینێ مژوول ببە، راستیێ نقاش بکەئوو راستەقینیێ بناسە. فەلسەفە، مرۆڤ بەر ب زانینئوو زانستیێ ڤە دهەفینە. کەسێن کو ب فەلسەفەیێ مژوول دبن، نێرینئوو نێزیکداینێن وان رەخنەیی نەئوو دکارن ب زانستی تەڤبگەرن. کەسێن کو ژ فەلسەفەیێ سوود وەردگرن، دکارن ب چاڤەکی رەخنەیی ل جیهانێ بنەرنئوو ب هەمانئا وایی دکارن بوویەرئوو لێقەومینێن دیرۆکیئوو رۆژانە رەخنە بکن.

گۆتنا کن; نە جڤاکناسی پێکانئە کو بێیی فەلسەفەیێئوو نە ژی فەلسەفە دکارە بێیی جڤاکناسیێ هەبوونا خوە بدۆمینە. وەکی کو ل ژۆر ژی هاتە دیارکرن; جڤاکناسی، جارا یەکەم ب فەلسەفەیێ رە ل زانیستیێ داگەریا یەئوو وەکی زانینەکە راستین دەرکەتیە هۆلێ. ژخوە پرسگرێکا فەلسەفەیێئوو زانینێ یا بنگەهین ژی پرسگرێکا ناڤبەرا پێزەئوو گیانێ یە. پێشیئە ڤ پرسگرێک وەکی کو ل دەرڤەیێ جڤاکناسیێ تێ دیتن، دخویە. بەلێ گاڤا کو مرۆڤئا نگاشتێن جڤاکناسئوو زانیارێن مەنگیوەرئوو دەریسروشتی دبهیسە; مرۆڤ تێ دگهیژە کوئە ڤ پرسگرێک ژی وەکی پرسگرێکەکە تایبەتمەندیا دەرەزانستێ یا هەمدەمئوو ئی رۆیین تێتە دیتنئوو راچاڤکرن.

گۆتارێن دن ل سەر فەلسەفەیێ

• ژ بۆ لیستەیەکە فیلۆزۆفان، بنێرە: لیستەیا فلۆزۆفان
• فەلسەفەیا دادێ
• فەلسەفەیا مەدان
• مەنگیوەری
• فەلسەفەیا یەونان
• فەلسەفەیائی سلامێ

چاڤکانی

• ئادار ژیان، ژ "فەلسەفەئوو هشمەندی"

گرێدانێن دەرڤە

 ل وکمەدا جۆممۆنس مەدیایێن د وارێ فەلسەفە دە هەنە.

• داناسینا فەلسەفەیێ ^{گرێدانائا رشیڤێ 2016-03-14 ل سەر وایباجک ماجهنە}
• دەستپێکا فەلسەفەیێ ^{گرێدانائا رشیڤێ 2016-03-13 ل سەر وایباجک ماجهنە}
• تایبەتمەندیێن فەلسەفەیێ ^{گرێدانائا رشیڤێ 2016-03-13 ل سەر وایباجک ماجهنە}
• رێبازێن فەلسەفەیێ ^{گرێدانائا رشیڤێ 2016-03-14 ل سەر وایباجک ماجهنە}
• چما فەلسەفە؟ فەلسەفە ب کێری چ تێ؟ ^{گرێدانائا رشیڤێ 2016-03-13 ل سەر وایباجک ماجهنە}
• پرسگرێکا فەلسەفی ^{گرێدانائا رشیڤێ 2016-04-07 ل سەر وایباجک ماجهنە}
• ئەرکێن فەلسەفەیێ ^{گرێدانائا رشیڤێ 2016-03-13 ل سەر وایباجک ماجهنە}