Ara s-sors ta' Lyon

{{Infobox city}}

'''Lyon''', ġieli spelluta wkoll '''Lyons''' (l-iktar bl-[[Lingwa Ingliża|Ingliż]]), hija t-tielet l-ikbar belt fi [[Franza]]. Tinsab fil-konfluwenza tax-xmajjar [[Rhône]] u [[Saône]], lejn il-Majjistral tal-Alpi Franċiżi, 391 kilometru (243 mil) fix-Xlokk ta' [[Pariġi]], 278 kilometru (173 mil) fit-Tramuntana ta' [[Marsilja]], 113-il kilometru (70 mil) fix-Xlokk ta' [[Ġinevra]], u 50 kilometru (31 mil) fil-Grigal ta' [[Saint-Étienne]].

Il-belt ta' Lyon kellha popolazzjoni ta' 522,228 ruħ fl-2020 fi ħdan it-territorju muniċipali żgħir tagħha ta' 48 km<sup>2</sup> (19-il mil kwadru)<ref>{{Ċita web|url=https://www.insee.fr/fr/statistiques/3698339|titlu=Historique des populations communales {{!}} Insee|sit=www.insee.fr|data-aċċess=2023-04-18}}</ref>, iżda flimkien mas-subborgi u l-irħula tal-madwar tagħha, iż-żona metropolitana ta' Lyon kellha popolazzjoni ta' 2,293,180 f'dik l-istess sena, jiġifieri t-tieni l-iżjed popolata fi Franza. Mill-2015, Lyon u 58 muniċipalità sottourbani ffurmaw il-Metropoli ta' Lyon, awtorità metropolitana eletta direttament li issa hija responsabbli għall-biċċa l-kbira tal-kwistjonijiet urbani, b'popolazzjoni ta' 1,416,545 ruħ fl-2020.<ref>{{Ċita web|url=https://statistiques-locales.insee.fr/#bbox=386507,5834640,312575,189027&c=indicator&i=pop_legales.popmun&s=2020&selcodgeo=200046977&t=A01&view=map4|titlu=Insee - Statistiques locales|sit=statistiques-locales.insee.fr|data-aċċess=2023-04-18}}</ref> Lyon hija l-prefettura tar-reġjun ta' Auvergne-Rhône-Alpes u s-sede tal-Kunsill Dipartimentali ta' Rhône (il-ġurisdizzjoni tiegħu iżda ma għadhiex estiża sal-Metropoli ta' Lyon mill-2015).

Lyon kienet il-[[belt kapitali]] tal-[[Galli]] matul żmien l-[[Imperu Ruman]], u Lyon għadha s-sede ta' arċiveskovat li d-detentur tiegħu għandu t-titlu ta' Primat tal-Galli. Lyon saret ċentru ekonomiku ewlieni matul ir-[[Rinaxximent]]. Il-belt hija magħrufa għall-kċina u l-gastronomija tagħha, kif ukoll għall-attrazzjonijiet storiċi u arkitettoniċi tagħha; fil-fatt, id-distretti taċ-Ċentru Storiku ta' Lyon, l-għolja ta' Fourvière, Presqu'île u x-xaqlibiet ta' Croix-Rousse tniżżlu fil-lista tas-[[Sit ta' Wirt Dinji|Siti ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]].<ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/872/|titlu=Historic Site of Lyon|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-04-18}}</ref> Lyon kienet żona importanti storikament għall-produzzjoni u għall-insiġ tal-ħarir. Lyon kellha rwol sinifikanti fl-[[Storja|istorja]] taċ-ċinema minn mindu [[Auguste Lumière|Auguste]] u [[Louis Lumière]] ivvintaw it-tagħmir ċinematografu hemmhekk. Il-belt hija magħrufa wkoll għall-festival tad-dwal tagħha, il-Fête des Lumières, li tibda kull sena fit-8 ta' Diċembru u ddum għal erbat ijiem; b'hekk Lyon ingħatat it-titlu ta' "Kapitali tad-Dwal".<ref>{{Ċita web|url=https://www.fetedeslumieres.lyon.fr/en|titlu=Fete des lumieres|sit=www.fetedeslumieres.lyon.fr|lingwa=en|data-aċċess=2023-04-18}}</ref>

Ekonomikament, Lyon hija ċentru ewlieni tal-industriji bankarji, kimiċi, farmaċewtiċi u bijoteknoloġiċi. Il-belt tħaddan industrija sinifikanti tas-software b'enfasi partikolari fuq il-logħob elettroniku; f'dawn l-aħħar snin rawmet settur ta' kumpaniji innovattivi lokali li qed jikber.<ref>{{Ċita web|url=http://www.business.greaterlyon.com/city-business-support-lyon-entrepreneurship-system.85.0.html?&L=1|titlu=Entrepreneurship support network businesses start up funding Europe France Lyon - Greater Lyon|data=2010-03-08|sit=web.archive.org|data-aċċess=2023-04-18|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20100308131020/http://www.business.greaterlyon.com/city-business-support-lyon-entrepreneurship-system.85.0.html?&L=1|arkivju-data=2010-03-08|url-status=bot: unknown}}</ref> Lyon tospita universitajiet u skejjel tal-[[edukazzjoni]] għolja rinomati, u hija t-tieni l-ikbar belt studenteska fi Franza, b'popolazzjoni universitarja ta' 200,000 student fi ħdan il-Metropoli ta' Lyon.<ref>{{Ċita web|url=https://www.investirlmnp.fr/actualites/classement-2019-des-villes-etudiantes-les-plus-importantes-en-france-146|titlu=Classement 2019 des villes étudiantes par nombre d'étudiants|sit=www.investirlmnp.fr|data-aċċess=2023-04-18}}</ref> Lyon tospita l-kwartieri ġenerali internazzjonali tal-[[Interpol]], tal-Aġenzija Internazzjonali għar-Riċerka dwar il-Kanċer, kif ukoll ta' Euronews. Skont l-Istitut tar-Riċerka dwar il-Globalizzazzjoni u l-Klassifikazzjonijiet Dinjin, Lyon titqies bħala belt "beta" mill-2018. Ġiet fit-tieni post fi Franza u fl-40 post globalment fil-klassifikazzjonijiet tal-2019 ta' Mercer fost l-aħjar bliet biex wieħed jgħix fihom.<ref>{{Ċita web|url=https://mobilityexchange.mercer.com/Insights/quality-of-living-rankings|titlu=Quality of Living City Ranking {{!}} Mercer|sit=mobilityexchange.mercer.com|data-aċċess=2023-04-18}}</ref>

== Sit ta' Wirt Dinji ==
Iċ-Ċentru Storiku ta' Lyon ġie ddeżinjat bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1998.<ref name=":0" />

Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-'''kriterju (ii)''' "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, [[L-Arti|l-arti]] [[Monument|monumentali]], l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ"; u l-'''kriterju (iv)''' "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-[[Storja|istorja]] tal-[[bniedem]]".<ref name=":0" />

== Attrazzjonijiet prinċipali ==
[[Stampa:Lyon - Lugdunum - Théatre Romain.jpg|daqsminuri|It-Teatru Ruman ta' Lyon.]]

=== Żmien il-Qedem ===

* Il-fdalijiet [[Imperu Ruman|Rumani]] man-naħa tal-għolja qrib il-Bażilika ta' Fourvière, bit-Teatru Antik ta' Fourvière, l-Odeon ta' Lyon u l-[[mużew]] Gallo-Ruman.
* L-Anfiteatru tat-Tliet Galli – il-fdalijiet ta' anfiteatru Ruman.

=== [[Medjuevu|Medju Evu]] u Rinaxximent ===

* Il-[[Katidral]] ta' [[San Ġwann Appostlu u Evanġelista|San Ġwann]], knisja Medjevali b'elementi arkitettoniċi tas-sekli 13, 14 u 15, kif ukoll l-istruttura [[Reliġjon|reliġjuża]] prinċipali fil-belt u s-sede tal-Arċisqof ta' Lyon;
* il-Bażilika ta' San Martin d'Ainay, waħda mill-knejjes rari li għadhom jeżistu bi stil ta' bażilika [[Rumanesk|Rumaneska]] f'Lyon;
* il-Knisja ta' [[Pawlu l-Appostlu|San Pawl]], knisja Rumaneska (is-sekli 12 u 13) u [[Gotika]] (is-sekli 15 u 16);
* il-Knisja ta' San Bonaventura, knisja Gotika tas-sekli 14 u 15;
* il-Knisja ta' San Nizier, knisja Gotika tas-seklu 15, li għandha daħla mnaqqxa fis-seklu 16 minn [[Philibert Delorme]];
* iż-żona taċ-Ċentru Storiku ta' Lyon, kwartier Medjevali u Rinaxximentali bil-ħwienet, bir-ristoranti u bit-toroq biċ-ċagħaq;
* il-bosta ''hôtels particuliers'' Rinaxximentali taċ-ċentru storiku ta' Lyon, bħall-''Hôtel de Bullioud'', inbnew ukoll minn Philibert Delorme.

=== Seklu 19 u żminijiet moderni ===

* L-Opéra Nouvel (1831), teatru tal-opri rinnovat fl-1993 minn [[Jean Nouvel]];
* it-Théâtre des Célestins (1877), teatru ddisinjat minn [[Gaspard André]];
* il-Bażilika tal-Madonna ta' Fourvière, bażilika kbira tas-seklu 19 fil-quċċata tal-Għolja ta' Fourvière;
* it-Torri tal-[[Ħadid]] ta' Fourvière (1894);
* is-Suq tal-Laħam u l-Biċċerija ta' ''La Mouche'' (1914, 1928), iddisinjati minn [[Tony Garnier]];
* il-Monasteru ta' Santa Marija de La Tourette (1960), iddisinjat minn [[Le Corbusier]];
* l-Ajruport Internazzjonali ta' [[Antoine de Saint-Exupéry|Saint-Exupéry]] (li qabel kien l-Ajruport ta' Satolas), iddisinjat minn [[Guillaume Gilbert]];
* l-Istazzjon ta' Lyon Saint-Exupéry (1994), iddisinjat minn [[Santiago Calatrava]];
* il-Palazz tal-Kungress ta' Lyon (1998), iddisinjat minn [[Renzo Piano]] u grupp ta' binjiet għal diversi funzjonijiet differenti;
* it-Tour du Crédit Lyonnais;
* it-Tour Oxygène;
* it-Tour Incity.

=== Mużewijiet ===

* Musée des beaux-arts de Lyon (Mużew tal-Belle Arti), il-mużew prinċipali tal-belt u wieħed mill-ikbar galleriji tal-[[arti]] fi Franza. Ospitat fil-Palais Saint Pierre, eks kunvent tas-[[seklu 17]], issa fih kollezzjoni kbira ta' [[Pittura|pitturi]] ta' artisti bħal [[Tintoretto]]; [[Paolo Veronese]]; [[Nicolas Poussin]]; [[Rubens]]; [[Rembrandt]]; [[Zurbaran]]; [[Canaletto]]; [[Delacroix]]; [[Monet]]; [[Paul Gauguin|Gauguin]]; [[Vincent van Gogh|Van Gogh]]; [[Cézanne]]; [[Matisse]]; [[Pablo Picasso|Picasso]]; [[Francis Bacon]]...); kollezzjonijiet ta' [[Skultura|skulturi]], tpinġijiet u opri stampati, arti dekorattiva, antikitajiet Rumani u Griegi; it-tieni l-ikbar kollezzjoni ta' antikitajiet [[Eġittu|Eġizzjani]] fi Franza wara dik tal-[[Louvre]]; u kollezzjoni ta' 50,000 medalja u munita.
* Il-Mużew Gallo-Ruman jesponi bosta oġġetti tal-arti u ta' valur li nstabu fis-sit Ruman ta' Lyon (''Lugdunum'') bħall-mużajk tal-logħob taċ-ċirklu, il-kalendarju ta' Coligny u l-artal Tawroboliku.
* Is-Centre d'histoire de la résistance et de la déportation (Ċentru Storiku tar-Reżistenza u tad-Deportazzjoni).
* Il-Musée des Confluences, mużew ġdid tax-[[Xjenza|xjenzi]] u tal-[[antropoloġija]], li nfetaħ għall-pubbliku fl-20 ta' Diċembru 2014.
* La Sucrière, ċentru tal-arti kontemporanja.
* Il-Hôtel-Dieu de Lyon jospita l-"Musée des Hospices Civils", wirja permanenti dwar l-istorja u l-prattika tal-[[mediċina]] mill-Medju Evu saż-żminijiet moderni.
* Il-Musée des Tissus et des Arts décoratifs, mużew tal-arti dekorattiva u tat-tessuti, li fih waħda mill-ikbar kollezzjonijiet ta' tessuti fid-dinja b'2.5 miljun opra.
* Il-Musée d'art contemporain de Lyon, mużew tal-arti kontemporanja.
* Il-Musée de L'imprimerie, mużew tal-istampar.
* Il-Musée Gadagne, mużew tal-istorja ta' Lyon ospitat f'binja storika fiċ-ċentru storiku ta' Lyon, li jinkludi kollezzjoni kbira ta' pupazzi.
* Il-Musée des Automates, mużew tal-pupazzi awtomatizzati fiċ-ċentru storiku ta' Lyon, li infetaħ fl-1991.
* Il-Musée Miniature & Cinéma, mużew dwar minjaturi tax-xeni ċinematografiċi, tal-oġġetti ċinematografiċi u tal-effetti speċjali taċ-ċinema.

=== Parks u ġonna ===

* Parc de la Tête d'or, magħruf ukoll bħala l-Park tar-Ras tad-Deheb, fiċ-ċentru ta' Lyon huwa l-ikbar park urban fi Franza b'117-il ettaru (290 akru). Jinsab fis-sitt ''arrondissement'', u fih lag kbir li fih ikun hemm id-dgħajjes matul ix-xhur tas-sajf.
* Jardin botanique de Lyon (tmien ettari (20 akru)), inkluż fil-Parc de la Tête d'Or, huwa ġnien botaniku muniċipali u huwa miftuħ mit-Tnejn sal-Ġimgħa mingħajr ħlas. Il-ġnien ġie stabbilit fl-1857 bħala suċċessur ta' ġonna botaniċi iktar bikrin li jmorru lura għall-1796, u issa jista' jiġi deskritt bħala l-ikbar ġnien botaniku muniċipali ta' Franza.
* Parc de Gerland, fin-Nofsinhar tal-belt (80 ettaru (200 akru)).
* Parc des hauteurs, f'Fourvières.
* Parc de Miribel-Jonage (2,200 ettaru (5,400 akru)).
* Parc de Lacroix-Laval (115-il ettaru (280 akru)).
* Parc de Parilly (178 ettaru (440 akru)).

== Relazzjonijiet internazzjonali ==
Lyon hija belt pilota tal-[[Kunsill tal-Ewropa]] u tal-programm "Bliet interkulturali" tal-[[Kummissjoni Ewropea]]. Lyon hija ġemellata ma':

* [[Addis Ababa]], l-[[Etjopja]];
* [[Bamako]], il-[[Mali]];
* [[Barċellona]], [[Spanja]];
* [[Beersheba]], [[Iżrael]];
* [[Birmingham]], l-Ingilterra, ir-[[Renju Unit]];
* [[Boston]], l-[[Stati Uniti|Istati Uniti]];
* [[Craiova]], ir-[[Rumanija]];
* [[Curitiba]], il-[[Brażil]];
* [[Frankfurt]], il-[[Ġermanja]], mill-1960;
* [[Gothenburg]], l-[[Żvezja|Iżvezja]];
* [[Guangzhou]], iċ-[[Ċina]], mill-1988;
* [[Haute Matsiatra]], il-[[Madagaskar|Madagascar]];
* il-[[Ho Chi Minh (belt)|Belt ta' Ho Chi Minh]], il-[[Vjetnam]], mill-1997;
* [[Ġeriko]], il-[[Palestina]];
* [[Leipzig]], il-Ġermanja, mill-1981;
* [[Łódź]], il-[[Polonja]], mill-1991;
* [[Milan]], l-[[Italja]], mill-1966;
* [[Montreal]], il-[[Kanada]], mill-1979;
* [[Oran]], l-[[Alġerija]];
* [[Osaka]], il-[[Ġappun]], mill-1984;
* [[Ouagadougou]], il-[[Burkina Faso]];
* [[Porto-Novo]], il-[[Benin]];
* [[Rabat (Marokk)|Rabat]], il-[[Marokk]];
* [[St. Louis]], l-Istati Uniti;
* [[San Pietruburgu]], ir-[[Russja]];
* [[Sétif]], l-Alġerija;
* [[Tinca]], ir-Rumanija;
* [[Torino]], l-Italja;
* [[Yerevan]], l-[[Armenja]], mill-1992;
* [[Yokohama]], il-Ġappun, mill-1959.

== Referenzi ==

[[Kategorija:Bliet Ewropej]]
[[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji]]
[[Kategorija:Bliet ta' Franza]]