Арман диаспораси

From Vikipediya
Дунёдаги арман диаспораси харитаси (шу жумладан арман миллатига мансуб ёки фуқаролиги бо'лган одамлар). Батафсил статистик маълумотлар учун Арманистон аҳолисини мамлакатлар бўйича кўринг.
  Армениа

  + 1,000,000

  + 10,000

Арман диаспораси Арманистондан ташқи ҳудудларда бо'лган арманлар жамоаларини ва арманлар маҳаллий аҳоли ҳисобланган бошқа жойларни англатади . Қадим замонлардан бери арманлар дунёнинг ко'плаб минтақаларида жамоалар ташкил этишган ва яшаб келишади. Бироқ, замонавий арманлар диаспораси асосан Биринчи жаҳон уруши натижасида, Усмонли империяси томонидан содир этилган арман геноциди туфайли о'з ватанларида яшовчи арманларни о'з уйларидан қочишга мажбур қилган ёки о'лдирилиш хавфи билан яшаганлар.[1][2] Муҳожирликнинг яна бир то'лқини Совет Иттифоқининг парчаланиши билан бошланди.[3]

Терминология[edit | edit source]

Арман тилида диаспора спюрк деган манони англатади( проноунcед [спʰʏркʰ] ), классик орфографиясида эса սփիւռք ва ислоҳ қилинган имлода սփյուռք ёзилади.[4][5] О'тмишда гагҳут ( գաղութ проноунcед [ɡɑˈʁутʰ] ) асосан арманлар йигилган жойларга ёки арман ватанидан ташқаридаги арман жамоаларига нисбатан ишлатилган. У ибронийча галут (галут) нинг оромий (классик суриялик) қариндошидан [6] олинган.[7][8]

Тарих[edit | edit source]

Арман диаспораси 1700 йил авввалдандан бери мавжуд.[9] Замонавий арман диаспораси асосан Биринчи жаҳон урушидан кейинги арман геноциди натижасида шаклланган. Рандалл Хансеннинг со'зларига ко'ра, "О'тмишда бери, бугунги кунгача ҳам бутун дунёнинг арман жамоалари турли хил мезбонлиги , маданиятлар ва мамлакатларда мавжуд чекловлар ва имкониятлар доирасида сезиларли даражада турлича ривожланган".[1]

ИВ асрда арман жамоалари Буюк Арманистондан ташқи ҳудудларида аллақачон мавжуд эди. Диаспорик арман жамоалари Аҳамонийлар ва Сосонийлар империяларида ва шунингдек, Византия империясининг шарқий ва шимолий ҳудудлари бо'лган чегараларини ҳимоя қилиш учун аскар сифатида пайдо бо'лишган.[10] Византиянинг камроқ аҳолиси яшайдиган ҳудудларига жойлаштириш учун арманларни о'ша ҳудудларга ко'чиришади. Ба'зи арманларнинг асосий тили сифатида арман тилини сақлаб қолган ҳолда юнон православлигини қабул қилишган , бошқа арманилар эса расмий ҳукумат босимига қарамай қатийлик билан, арман Апостол черковида қолишди. ХИ-ХИИ асрларда салжуқий турклар босқинлари натижасида Киликияга кўплаб арманлар кўчиб келган. 1375-йилда қироллик Мамелуклар қо'лига тушиб, арман давлатчилиги ё'қолгач, 150 000 киши Кипр, Болқон ва Италияга ё'л олди.[10] Антик ва о'рта асрларда арман диаспораси мавжуд бо'лган бо'лса-да, Усмонли империяси, Эрон, Россия ва Кавказдан эмиграция туфайли ҳажми о'сди.

Арман диаспораси икки туркумига бо'линган – 1-Усмонли Арманистон ҳудудларида бо'лганида (ёки Г'арбий Арманистон ) ва 2-собиқ Совет Иттифоқи даврида, мустақил Арманистон ва Эрон (ёки Шарқий Арманистон ) дан бо'лганлар.

Замонавий Туркия Республикаси арманлари о'зларининг арман диаспорасининг бир қисми деб ҳисобламайдилар, чунки улар о'зларининг тарихий юртида яшашда давом этишларига ишончилари комил. 

1870-йилгача Янги Англияда 60 минг арман муҳожирлари истиқомат қилишган.[11] Арман иммиграцияси 1880-йилларнинг охирига келиб 1500 тага, 1890-йилларнинг ўрталарида эса Усмонли империяси томонидан содир этилган қирғинлар туфайли 2500 тага кўтарилган. Биринчи жаҳон урушидан олдин Қо'шма Штатларга ко'чиб келган арманлар асосан Кичик Осиёдан бо'ган арманилар эди, Шарқий қирг'оқда жойлашдилар.[11]

Арман диаспораси Биринчи жаҳон уруши пайтида ва ундан кейин Усмонли империясининг парчаланиши туфайли сезиларли даражада о'зини ко'рсатибгина қолмай янада диаспораси янада ошади. 1910-йилда Қо'шма Штатларга 5500 тадан ортиқ арманлар ко'чиб келди ва 1913-йилгач келиб яна 9355 арманилар Шимолий Америка чегараларидан киришади.[11] Биринчи жаҳон уруши яқинлашгани сари арманларнинг иммиграция даражаси тахминан 60 мингтага етди. 1920-йилда ва 1924-йилги Иммиграция қонунларига қадар 30 771 та арманилар АҚШга келган; муҳожирлар асосан бева қолган аёллар, болалар ва этимлар эди.[11] Арман геноциди пайтида ко'плаб арманлар ҳалок бо'лган бо'лса-да, қочиб қутулишга муваффақ бо'лган арманлар дунёнинг турли бурчакларида о'зларини мустаҳкамладилар.

1966-йилга келиб, арманиларнинг 1-геноциди бошланганидан тахминан 40 йил о'тгач, Арманистонда ҳали ҳам 2 миллиондан ортиқ арманлар бор эди, Россияда эса 330 минг тагача, АҚШ ва Канадада 450 мингтага етган арман яшаган.[12]

Иммиграция тўғрисидаги қонун 1965-йилдао'згартирилгандан со'нг иммиграция даражаси ошди [11] 1975-йилда Ливандаги фуқаролар уруши ва 1978-йилдаги Эрондаги Ислом инқилоби арманларнинг кўчиб келишига туртки бўлган омиллардир. 1980-йилги АҚШ аҳолини ро'йхатга олиш ма'лумотларига ко'ра, эрон-арманларнинг Қо'шма Штатларга иммиграциясининг 90 фоизи 1975-йил ва 1980-йилларда содир бо'лган [11]

Тарқатиш[edit | edit source]

Арманистонда дунёдаги арман аҳолисининг учдан бир қисмидан камрог'и яшайди. Биринчи жаҳон урушидан олдин уларнинг аҳолиси ҳозирги Арманистондаги давлатдан олти бараваргача ко'п эдилар, шу жумладан Туркиянинг шарқий ҳудудлари, Эроннинг шимолий қисми ва Грузиянинг жанубий қисми .[13]

2000-йилга келиб хорижда жами 7 580 000 арман яшаган.[12]

Шунингдек қаранг[edit | edit source]

  • Арманистон-Европа Иттифоқи муносабатлари
  • Арманистоннинг ташқи алоқалари
  • Энг йирик арман диаспора жамоалари
  • Диаспоралар ро'йхати
  • Арманистон фуқаролари учун виза талаблари
  • Оқ геноцид (арманлар)
  1. 1,0 1,1 Ҳансен, Рандалл. Иммигратион анд асйлум: фром 1900 то тҳе пресент — 13 бет. 
  2. Леwис, Мартин W. „Тҳе Армениан Диаспора Ис Ан Онгоинг Пҳеноменон“,. Тҳе Армениан Геноcиде (эн) Берлацкй: . Греэнҳавен Публишинг ЛЛC, 2015-05-27 — 66–72 бет. ИСБН 978-0-7377-7319-4. 
  3. „Диаспора - Армениан Диаспора Cоммунитиэс“ (эн). диаспора.гов.ам. Қаралди: 2021-йил 4-ноябр.
  4. Дуфоих, Стéпҳане. Диаспорас. Беркелей, Cалифорниа: Университй оф Cалифорниа Пресс, 2008 — 84 бет. ИСБН 978-0-520-25359-9. 
  5. Ҳарутюнян, Арус. Cонтестинг Натионал Идентитиэс ин ан Этҳниcаллй Ҳомогенеоус Стате: Тҳе Cасе оф Армениан Демоcратизатион. Wестерн Мичиган Университй, 2009 — 56 бет. ИСБН 978-1-109-12012-7. 
  6. Аčаṙэан, Ҳраčʿэай. Ҳаерēн Арматакан Баṙаран. Ереван: Ереван Университй Пресс, 1971–1979 — 505 бет. 
  7. Мелвин Эмбер. Энcйcлопедиа оф диаспорас: иммигрант анд рефугеэ cултурес ароунд тҳе wорлд. Дордречт, Нетҳерландс: Клуwер Аcадемиc Публишерс, 2004 — 37 бет. ИСБН 978-0-306-48321-9. 
  8. Диаспора: Волуме 1, Иссуэ 1. Охфорд Университй Пресс, 1991. ИСБН 978-0-19-507081-1. 
  9. Ҳерзиг, Эдмунд. Тҳе Арменианс: Паст анд Пресент ин тҳе Макинг оф Натионал Идентитй, 2004-12-10 — 126 бет. ИСБН 9780203004937. 
  10. 10,0 10,1 Эмбер, Мелвин. Энcйcлопедиа оф Диаспорас: Иммигрант анд Рефугеэ Cултурес ароунд тҳе Wорлд. Спрингер, 2004 — 36–43 бет. ИСБН 0-306-48321-1. 
  11. 11,0 11,1 11,2 11,3 11,4 11,5 Бакалиан, Аннй П.. Армениан-Америcанс : фром беинг то феэлинг Армениан. Неw Брунсwиcк (У.С.А.): Трансаcтион Публишерс, 1993. ИСБН 1-56000-025-2. ОCЛC 24538802. 
  12. 12,0 12,1 Cоҳен, Робин. Глобал Диаспорас: Ан Интродуcтион. Роутледге, 2010 — 48–63 бет. 
  13. Мелвин Эмбер. Энcйcлопедиа оф диаспорас: иммигрант анд рефугеэ cултурес ароунд тҳе wорлд. Дордречт, Нетҳерландс: Клуwер Аcадемиc Публишерс, 2004 — 36 бет. ИСБН 978-0-306-48321-9. „Cуррентлй, онлй оне-сихтҳ оф тҳат ланд [анcестрал территорй] ис инҳабитед бй Арменианс, дуэ фирст то вариоуслй cоэрcед эмигратионс анд финаллй то тҳе геноcиде оф тҳе Армениан инҳабитанц оф тҳе Оттоман Туркиш Эмпире ин 1915.“ 

Ма'лумотномалар[edit | edit source]

Ташқи ҳаволалар[edit | edit source]